ظرفیت‌های موجود جهت توسعه منابع درآمدی در منطقه آزاد ارس

به گزارش اخبار آزاد مناطق، در حال حاضر عمده‌ترین منابع درآمدی مناطق آزاد از قبل فروش زمین و دریافت عوارض کالا تامین می‌شود و این منابع درآمدی در دو سال گذشته به شدت تضعیف شده و در مواردی همچون عوارض خروج از کشور در برخی مناطق مانند منطقه آزاد ارس، از سبد درآمدی حذف شده است. بنابراین سازمان‌های مناطق آزاد با کمبود بودجه در تامین مالی پروژه‌های عمرانی و حتی هزینه‌های جاری مواجه هستند. بنابراین لازم است برای مدیریت امور مالی و ایجاد تعادل در سیستم مالی-هزینه‌ای سازمان‌های مناطق آزاد، به فکر منابع درآمدی جدید و بدیعی باشند که قابلیت افزایش و پایداری زمانی هم داشته باشند.

اما واقعیت این است که ارائه نسخه‌ای واحد برای توسعه و متنوع‌سازی منابع درآمدی برای همه مناطق بسیار مشکل بوده و حتی معقول نیست و هر کدام از ۷منطقه آزاد برحسب پتانسیل‌های ذاتی خودشان می‌توانند منابع جدید درآمدی برای خود تعریف نمایند.

منطقه آزاد ارس در شمالغرب کشور دارای چه ظرفیت‌هایی برای توسعه و متنوع‌سازی منابع درآمدی خود می‌باشد؟ این سوال تعیین کننده، موضوع اصلی این مطلب و نیز تعیین حدود و ضغور نوشتار ما می‌باشد.

منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس

منطقه آزاد ارس به وسعت ۵۱۰۰۰هکتار در طول مرزهای شمالغرب کشور با نخجوان در زون مرکزی جلفا، ارمنستان در زون نوردوز، جمهوری آذربایجان در زون خداآفرین همسایه است و در حوزه صنعت، کشاورزی، ترانزیت، تجارت و گردشگری دارای پتانسیل‌های قابل توجهی می‌باشد.

گمرک جلفا زمانی یکی از فعال‌ترین گمرکات کشور و نقطه ثقل تعاملات ایران با شوروی سابق بوده است. سابقه حضور این منطقه در حوزه تعاملات اقتصادی کشور با مناطق پیرامونی در کنار مزیت‌های قانونی مناطق آزاد و زیرساخت‌های فراهم شده در بخش صنعت، کشاورزی، ترانزیت و تجارت و همچنین توسعه محیط زندگی اجتماعی و ایجاد پیش‌نیازهای رفاه فردی و اجتماعی به منطقه آزاد ارس هنوز هم امکان می‌دهد که لنگرگاه تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای سه‌گانه قفقاز و حتی اروپای شرقی باشد.

در کنار ظرفیت‌های سنتی منطقه آزاد ارس، این ناحیه راهبردی از کشور، در حوزه زیرساخت‌های اطلاعاتی جایگاه ویژه‌ای دارد و به خاطر قرار گرفتن در مسیر فیبر نوری بین قاره‌ای، می‌تواند یک محیط خاص الکترونیکی و اطلاعاتی کاملی را فراهم نماید.

ظرفیت‌های ارس در تنوع‌بخشی به درآمدها

ارس همانطور که گفته شده براساس استراتژی‌های تدوین شده و همچنین پتانسیل‌های ذاتی منطقه در چند زمینه ویژه می‌تواند بسترساز فعالیت اقتصادی ممتاز باشد و از قبل همین موضوع با ارائه خدمات مرتبط با هر یک از عرصه‌های اقتصادی پیشرو در ارس، درآمدهای سازمان را تامین نماید. البته مقدمه پرداختن به این امر مهم؛ اول، تغییر نگاه سازمان به ظرفیت‌های اقتصادی و به فعالین اقتصادی و دوم توجه فعالین اقتصادی به ارزش خدمات دریافتی از سوی سازمان منطقه آزاد ارس می‌باشد. در این راستا باید، هم در رده کارشناسی و هم در رده مدیریتی این نگرش شکل بگیرد که فلسفه وجودی سازمان منطقه آزاد، تعریف و بسترسازی فرصت‌های اقتصادی، متناسب با ظرفیت‌های ذاتی ارس و همگام با اقتصاد منطقه‌ای و جهانی می‌باشد و در این راستا ملزم هستند با استفاده از قوانین موجود، سهل‌ترین روند شکل‌گیری کسب و کارهای مولد و صادرات‌گرا را ایجاد نمایند.

از سوی دیگر، فعال اقتصادی هم باید در نظر داشته باشد که در مقابل دریافت خدمت شایسته، هدفمند و سریع‌، ملزم به پرداخت بهای آن است و این بده بستان برای بقای سیستم نه از باب اداری، بلکه از باب منطقی و اصولی لازم است و منطقه آزاد به این خاطر منطقه آزاد نیست که همه چیز در آن آزاد و رایگان باشد، بلکه آزادی در وهله اول در تعریف کسب و کاری هوشمندانه و متناسب با ظرفیت‌های منطقه بوده و در وهله بعد، آزادی از قید و بندهای اداری مضاعف رایج در سرزمین اصلی می‌باشد.

ظرفیت‌های موجود در حوزه کشاورزی ارس

عبور رودخانه مرزی ارس از آذربایجان شرقی سبب شده تا این استان به یکی از مناطق سرسبز و خوش‌ آب و هوا که استعداد بالایی در زمینه تولیدات باغی، کشاورزی و آبزی‌پروری دارد، تبدیل شود. این منطقه تاکنون در حوزه کشاورزی توسعه خوبی را تجربه کرده و امروز به هاب محصولات گلخانه‌ای کشور نیز تبدیل شده است و می‌تواند الگویی برای دیگر استان‌ها باشد. دشت  ۱۸۰۰هکتاری گردیان یکی از بسترهای مناسب تولید محصولات باغی است که ظرفیت صادرات کالا را نیز دارا است و می‌تواند منبع در آمدی مناسب برای کشاورزان منطقه باشد. ۱۴۲۱هکتار از این زمین‌ها به احداث باغ (زردآلو، انگور، پسته، آلبالو، فندق، سیب و مابقی کشت مخلوط) و ۴۱۲هکتار برای زراعت (یونجه، ذرت علوفه‌ای و جالیز در کنار گندم و جو) اختصاص پیدا کرده است و حدود ۲۰هزار تن انواع محصولات باغی در این دشت تولید می‌شود.

همچنین باید گفت دشت گردیان توانایی ایجاد اشتغال‌زایی برای حدود ۱۵۶۰نفر از افراد بومی منطقه را دارد. دشت گلفرج نیز با مساحت ۱۲۴۵۰هکتار نیز یکی از طرح‌های مهم بخش صنعت کشاورزی منطقه آزاد ارس و استان محسوب می‌شود که با هدف استفاده حداکثر از پتانسیل آبی رودخانه‌های مرزی کشور مورد استفاده قرار گرفته است. بخش مهمی از صادرات کشاورزی منطقه آزاد ارس از تولیدات گلخانه‌ای است. وجود  بیش از ۳۶۵هکتار سایت گلخانه‌ای در منطقه و فعالیت ۶۰واحد گلخانه‌ای، نشان بر اهمیت این صنعت در منطقه و موفقیت روزافزون آن دارد.

اما مهم‌ترین بخشی که می‌تواند بسترساز خلق یک فرصت درآمدی برای سازمان منطقه آزاد ارس در حوزه کشاورزی باشد، علاوه بر فرصت‌های موجود در زمینه آموزش، تحقیق-توسعه، همکاری با شرکت‌های بازاریابی بین‌المللی به نفع شرکت‌های موجود در منطقه و دریافت هزینه توسعه خدمات زیرساختی جدید، موضوع ورود مشارکتی سازمان منطقه آزاد ارس به ایجاد صنایع تبدیلی کشاورزی است.

گذشت زمان و شرایط بازار نشان می‌دهد که در حوزه صنایع تبدیلی و بسته‌بندی محصولات کشاورزی ارس نیازمند واحد‌های فعال می‌باشد تا مسیر صادرات را برای این محصولات هموارتر نماید، اما به دلایل مختلف ازجمله عدم استقبال سرمایه‌گذاران از این فرصت به خاطر رویه‌های اداری پیچیده و زمان‌بر، این امر تا تاکنون با پاسخ درخوری مواجه نشده و سازمان منطقه آزاد ارس می‌تواند با استفاده از شرکت‌های تابعه خود، به صورت مشارکتی زمینه ایجاد واحدهای تبدیلی و بسته‌بندی محصولات کشاورزی متناسب با سلایق مصرفی بازارهای هدف را فراهم نماید.

ظرفیت‌های حوزه صنعت

طراحی و فعال بودن  چندین سایت صنعتی برای صنایع کوچک، متوسط و بزرگ در منطقه آزاد، نشان‌دهنده آن است که ارس یکی از صنعتی‌ترین مناطق آزاد ایران است و نزدیک ۲۰۰واحد صنعتی کوچک و متوسط در این منطقه فعال هستند و میلیون‌ها دلار کالاهی تولید این صنایع به خارج از کشور ازجمله به آذربایجان، ترکیه، گرجستان و اروپا صادر می‌شود. اما مهم‌ترین خلاهای موجود در بخش صنعتی ارس در شرایط تحریمی موجود در حوزه‌های؛ بازاریابی بین‌المللی، بحث تحقیق و توسعه در مورد اقلام ضروری تحریمی، تامین سرمایه در گردش و برگشت‌پذیری پول صادرات است.

در این حوزه‌ها، سازمان منطقه آزاد ارس و یا شرکت‌های تابعه می‌توانند با تعریف پروژه‌های همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان در جهت رفع مشکلات صنایع منطقه در بخش بازاریابی و فروش و نیز تحقیق و توسعه همکاری نماید و با کسب نیازمندی‌های شرکت‌های منطقه این نیازمندی‌ها را با تعریف اولویت و حفظ محرمانگی از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان پیگیری نماید.

گردشگری؛ توریسم سلامت کیسه زر یا مجرای بلا

منطقه آزاد ارس، به دلیل داشتن نواحی کشاورزی و باغات زیبا و فراوان، مستعد راه‌اندازی «گردشگری کشاورزی» است. باغ‌های وسیع و متنوع این منطقه به همراه گلخانه‌هایی پر از میوه و صیفی‌جات، این پتانسیل را برای منطقه به ارمغان آورده که با معرفی و گشت‌زنی در این محدوده‌ها بتوانند هم محصولات خود را معرفی کنند و هم به رونق این صنعت در منطقه کمک نمایند.

در کنار گردشگری کشاورزی، دو حوزه در گردشگری وجود دارد که نیازمند دخالت عنصر اقتدار دولتی است؛ یکی گردشگری سلامت و دیگری ایجاد پدیده‌های گردشگری متناسب و بدیع در کرانه‌های رودخانه ارس است. گردشگری سلامت موضوعی به شدت حساس، پیچیده و در عین حال سودمند است، اما برای راه‌اندازی این صنعت در منطقه آزاد ارس فقط ایجاد کلینیک‌ها تخصصی و یا جذب کادرهای پزشکی-پرستاری با تجربه و ماهر کافی نمی‌باشد. با وجود این که شهر جلفا مسیر یکی از مهم‌ترین جریان‌های گردشگری سلامت از حوزه قفقاز به سمت تبریز بوده است، اما نوع نگاه به این موضوع همیشه در بین مسئولین منطقه و شهرستان حاشیه‌ای می‌باشد.

گردشگر سلامت یا به واسطه تجربه و ارتباطات خودش و یا اعتماد کردن به عوامل محلی از قبیل رانندگان سواری‌های بین شهری که وارد ایران می‌شوند و در اغلب موارد بدون نتیجه رضایت‌بخش و با پرداختن هزینه‌های گزاف با دلخوری از ایران خارج می‌شوند و این امر نشان می‌دهد که در طول جریان حضور او در ایران با عناوین مختلف مورد سوء‌استفاده قرار گرفته و حضور او به عنوان یک فرصت مغتنم برای سودجویی مقطعی تعبیر شده است. در حالی که همان طور که بحران کرونا نشان داد، نظام بهداشت و سلامت ایران این پتانسیل را دارد که حتی در شدیدترین بحران‌های مرتبط با حوزه بهداشت و سلامت با استفاده از ظرفیت‌های سخت‌افزاری و انسانی خود، عملکرد موفق و رضایت‌بخشی داشته باشد و یقینا این موفقیت بخش بهداشت و درمان کشورمان در مدیریت کرونا، توریسم سلامت را بیش از گذشته در ایران فعال‌تر خواهد کرد، اما برای بهره‌گیری حرفه‌ای و اصولی از این فرصت، از همین حالا نیازمند برنامه‌ریزی هوشمندانه و با مشارکت فعال بخش دولتی برای مدیریتی مقتدرانه موضوع به نفع منافع ملی و منافع اقتصادی هستیم.

در این بخش، منطقه آزاد ارس می‌تواند از طرح‌های ایجاد مجتمع‌های مجهز درمانی و بهداشتی بخش خصوصی حمایت ساختاری نماید و در این طرح‌ها مشارکت مادی و معنوی داشته باشد تا ضمن مدیریت جریان ورودی گردشگر سلامت به شمالغرب ایران با محوریت ارس، از هدر رفت فرصت پساکرونا در گردشگری سلامت و بر باد رفتن اعتماد غیرایرانی به کارآمدی و سلامت نظام درمانی ایران جلوگیری نماید.

در مورد ایجاد مظاهر گردشگری در کرانه رودخانه ارس هم، به دلیل قوانین حفاظتی و امنیتی کشور و قانون رودخانه‌های مرزی، احتمالا ایجاد دیالوگ سازنده و رضایت‌بخش بین بخش خصوصی و نهادهای مربوطه به آسانی صورت نخواهد گرفت و رسیدن به سطحی از اعتماد متقابل در این حوزه بین طرفین قابل توجه نیست؛ اما با دخالت سازمان منطقه آزاد ارس و رفع نگرانی نهادهای مرتبط، کران‌های رودخانه ارس می‌تواند به محلی برای ایجاد تفرجگاهای آبی مانند دهکده آبی تبدیل شود.

حوزه تجارت و مراکز نمایشگاهی

بخش تولیدات صنعتی و کشاورزی ارس برای ایجاد ارتباط سودمند با بخش گردشگری نیازمند فضای مناسب می‌باشد و این فضا می‌تواند در مراکز نمایشگاهی بزرگ تعریف شود. بسیاری از تولیدات صنایع ارس، ازجمله برندهای مطرح جهانی هستند که دارای کیفیت و قیمت بسیار مناسب برای مصرف کننده داخلی می‌باشند، اما گردشگران منطقه آزاد ارس اکثرا با عنایت به قرابت جغرافیایی ارس به ترکیه، به دنبال اجناس ارزان قیمت و مرغوب ترک می‌باشند و بخش تجاری و مراکز خرید نیز مجبور به تبعیت از سلایق و خواسته‌های گردشگران برای تامین هزینه‌ها و فروش می‌باشند؛ اما در صورت وجود یک مرکز نمایشگاهی بزرگ در کنار مراکز گردشگری ارس، صنایع و تولیدکنندگان منطقه می‌توانند محصولات خود را در این نمایشگاه به گردشگران عرضه نمایند.

حمل و نقل بین‌المللی؛ فرصتی ناب به اسم پلاک ارس

منطقه آزاد ارس از قدیم‌الایام در محور کریدورهای تجاری و ترانزتی بین‌المللی قرار داشته است و این ظرفیت بزرگ و مهم، ایجاد کننده فرصت‌های بیشمار کسب و کار به نفع مردم منطقه بوده است؛ اما با گذشت زمان و وقوع برخی اتفاقات ازجمله بسته شدن مسیر ریلی ایران به حوزه شوروی سابق، حوزه ترانزیت و حمل و نقل با رکود بزرگ مواجه شد، به طوری که در تعریف یکی از نقاط آسیب‌پذیری منطقه آزاد ارس، بحث بن‌بست ارتباطی از زبان کارشناسان به کرّات مطرح شده است؛ ولی با تلاش سازمان منطقه آزاد ارس، امروز مسیرهای ترانزیت و حمل و نقل زمینی-ریلی در حال بازتعریف و فعال شدن است و با تحقق پروژه‌های در دست اقدام در حوزه ریلی و جاده‌ای، امید می‌رود ارس یکی از مراکز تخیله و بارگیری کالا در قالب کریدور ترانزیتی «یک راه، یک کمربند» چین و کریدور شمال-جنوب باشد. اما در سیستم حمل و نقل کشور به صورت کلی و در سیستم حمل و نقل ارس به صورت خاص، یک نقیصه ساختاری وجود دارد و آن ضعیف بودن تشکل‌های حمل و نقل و نیز کهنه بودن ناوگان‌های حمل و نقل کالا است.

با وجود این که یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی تولید کشنده‌های باری کشور، در این منطقه قرار داشته، اما بخش ترانزیت منطقه به صورت جدی نتوانسته‌اند از این ظرفیت بزرگ به درستی بهره‌برداری کنند؛ ولی در کنار ظرفیت صنعتی موجود در بازسازی ناوگان حمل و نقل باری ارس، یک ظرفیت منحصربه‌فرد هم وجود دارد که برای استفاده از آن باید اراده‌ای قوی‌تر از بخش خصوصی وارد عمل شود و شاید تشکیل یک شرکت حمل و نقل بین‌المللی مشارکتی بین شرکت‌های تابعه ارس و بخش خصوصی برای بهره‌برداری از فرصت واردات کامیون‌های استاندارد پلاک ارس راهکار جالبی باشد.

این کامیون‌ها می‌توانند با رایزنی‌های مسئولین منطقه، عموما بین منطقه و بنادر جنوبی و در قالب کریدورهای حمل و نقل بین‌المللی فعال شوند و از فعالیت در بخش ترانزیت باری کالای داخلی منع شوند. در این صورت نه تنها استانداردهای بین‌المللی در مورد کامیون‌ها و کشنده‌های باری توسط این شرکت مشترک تامین می‌شود، بلکه اعتماد بازرگانان برای هدایت بارهای خودشان از کریدورهای «پلاک ارس»ها بیشتر از قبل جذب می‌شود.

عوارض خدمات موجود در قالب سامانه جامع پنجره واحد

همان طور که وجود فعالین اقتصادی برای ادامه حیات سازمان منطقهآ ارس ضروری و حیاتی می‌باشند، در عین حال وجود سازمان منطقه آزاد برای تداوم جریان مثبت اقتصادی به نفع فعالین اقتصادی و پویایی فضای کسب و کار لازم است. در این راستا بخش اداری سازمان می‌تواند با توسعه سیستم خدمات پنجره واحد، ضمن ارائه کدهای خدمت به مشتریان و فعالین اقتصادی ارس، بخشی از خدمات اداری را از طریق سیستم‌های برخط و الکترونیکی به فعالین اقتصادی عرضه کند و در مقابل آن به ازای صرفه‌جویی انجام شده در زمان، سرعت و دقت انجام امور، هزینه‌های اشتراک در سامانه جامع پنجره واحد را از فعالین اقتصادی برای حفظ و توسعه این امر دریافت نماید.

به طور حتم این قبیل دریافت‌ها برای تجدید خدمات اداری نظیر خدمات شهری و تجاری قابل محاسبه است، اما باید قبل از تعیین هرگونه نرخ و بهایی برای خدمات، متمایز بودن و متناسب بودن خدمات ارائه شده از منظر منطقه آزاد بودن برای مخاطبین، ارسوندان و فعالین اقتصادی تبیین گردد. دریافت هزینه به ازای خدمات معمول نمی‌تواند در منطقه آزاد قانع کننده باشد و زندگی اجتماعی در منطقه آزاد ارس باید یک تفاوت‌های اساسی با سررزمین اصلی داشته باشد تا برای بهره‌مندی از آن، بهای آن را پرداخت کرد.

محیط اقتصادی دانش‌بنیان و اقتصاد نوآور

مهم‌ترین مقوله در شرایط امروزی جامعه ما، جذب و جلب اعتماد اولیه به کارآمدی طرح‌های شرکت‌های دانش‌بنیان و نیز مدیریت و جهت‌دهی به عطش خلاقیت آنها متناسب با نیازهای روزمره و راهبردی جامعه داخلی و جامعه جهانی است. در تحلیل‌های اخیر از آینده نظام اقتصاد جهانی در دوره پساکرونا و حتی در رتبه‌بندی اقتصادهای برتر جهانی در ۳۰سال آینده، مهم‌ترین عنصری که بیشترین توجه را در تحلیل کارشناسان به خود جلب کرده است، توانایی جوامع در «نوآوری» و «کارآفرینی» است؛ به طوری که این دو عنصر که در واقع دو روی یک سکه هستند، تاثیری قاطع بر آینده اقتصاد جهانی خواهند داشت و مسیر هر دو طرف اقتصاد، یعنی هم طرف عرضه و هم طرف تقاضا به شدت تحت تاثیر این دو عنصر قرار خواهد گرفت.

در این شرایط، منطقه آزاد ارس که مهم‌ترین زیرساخت نهادی حمایت از اقتصاد دانش‌بنیان‌، یعنی صندوق حمایت مالی از طرح‌ها دانش‌بنیان را ایجاد کرده است، می‌تواند در قالب پروژه‌های مشارکتی با شرکت‌های دانش‌بنیان، در مسیر رفع نیازمندی‌های شرکت‌های صنعتی و کشاورزی منطقه حرکت کرده و با تعریف اولویت‌های پژوهشی و نوآورانه متناسب با بازارهای هدف و همسایه، اقتصاد دانش‌بنیان و صادرات‌محور را پایه‌ریزی نماید.