تحقق اقتصاد دانش‌بنیان با ایجاد صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر در مناطق آزاد

به گزارش اخبار مناطق آزاد، مضاف بر اینها، بند۱۱ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، به نقش مناطق آزاد در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان اشاره نموده؛ درواقع توسعه حوزه عمل مناطق آزاد به منظور فناوری‌های پیشرفته‌، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تامین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج، در این اسناد مورد اهمیت واقع شده است‌.

اقتصاد دانش‌بنیان و ایجاد ارزش افزوده در صنایع

اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که تولید، توزیع و استفاده از دانش در آن نقش اصلی و غالب برای تولید ثروت باشد. تا سال‌۱۹۶۰ میلادی نیروی کارگر و سرمایه، نقش اساسی را در اقتصاد ایفا می‌نمود. از آن سال تاکنون اقتصاد جهان شکل سینوسی به خود گرفته و شاهد صعود و نزول موقعیت اقتصادی در جهان هستیم‌. شاید دلیل عمده این وضعیت، تغییرات سریع فناوری‌های نوین هستند که در کنار رایانه، اینترنت و توسعه دانش، وضعیت جدید را به جهان حاکم کرده و شکل رفتارهای اقتصادی سنتی را عوض کرده‌اند. این وضعیت تا سال‌۲۰۱۰ میلادی ادامه داشت و از سال‌۲۰۱۰ به بعد، اقتصاد دانش‌بنیان جایگزین شده و من‌بعد فقط کسانی که بتوانند با علم و دانش، فضای خلاقیت و نوآوری را در جامعه گسترش دهند، شانس داشتن اقتصاد قوی‌تری را خواهند داشت.

بنابراین شیوه‌ای از تولید که برای ایجاد ارزش افزوده محسوس یا غیرمحسوس از دانش استفاده شده و سرمایه‌های به‌کار گرفته شده در صنایع با محوریت دانش بوده را اقتصاد دانش‌بنیان گویند و در این نوع اقتصاد، کلید اصلی رشد اقتصادی، دانش می‌باشد.

سرمایه‌‌های اقتصادی تنها محدود به منابع زیرزمینی مانند نفت یا معدن و زمین حاصلخیز نیست، بلکه نیروی انسانی، سرمایه اصلی به‌حساب می‌آید؛ در حقیقت اصول اصلی اقتصاد دانش‌بنیان بر نیروی انسانی خلاق و متخصص استوار شده است.

ابزار دانش جهت گذر از اقتصاد نفتی و تحقق اقتصاد مقاومتی

دانش، یکی از قدرتمندترین بازو‌ها در عرصه تحولات اقتصادی است. امروزه حجم سرمایه و اندازه بازار، جای خود را به دانش و تکنولوژی داده‌اند و این دانش است که نقش اساسی را در ارتقاء تولید ملی کشور ایفا می‌کند. در حقیقت در دنیای امروز، دانش سبب افزایش مزیت رقابتی و ایجاد ارزش افزوده و موجب تاب‌آوری در مقابل تحریم‌ها می‌گردد و دانش باید به صورت مستمر و پایدار در استفاده از منابع اقتصادی به‌کار برده شود تا بتوان با غلبه بر توسعه سنتی با تکنولوژی مدرن و مبتنی‌بر دانش، اثر تحریم‌ها را کم‌رنگ نمود. دور شدن از اقتصاد نفتی و حرکت به سوی اقتصاد مقاومتی، رویکرد جدیدی است که قادر است زمینه‌های توسعه همه‌جانبه کشور را فراهم آورد. راهبردی‌ترین ابزار در این مسیر، بهره‌گیری از اقتصاد دانش‌بنیان می‌باشد.

بدیهی است، از اهداف اصلی دشمنان، تحریم کالاهای خاصی است که با فناوری پیشرفته علمی تولید شده‌اند. به همین دلیل توجه به اقتصاد دانش‌بنیان با تولید محصولاتی که کشور درخصوص آنها وابسته به کشورهای غربی است و ایجاد استقلال در تولید این محصولات، راهکار بسیار مهمی در عرصه مقابله با تحریم‌ها محسوب می‌شود. در همین راستا، برنامه‌ریزی به منظور فراهم‌آوری زیرساخت‌های توسعه محصولات دانش‌بنیان، با شناسایی کالاهای اساسی و روش‌های تولید آن در مراکز علمی، با هدف مقابله با وابستگی کشور به بیگانگان، ضرورتی انکارناپذیر محسوب می‌شود.

علاوه‌بر اینکه این نوع اقتصاد، از مزایایی همچون کاهش اقتصاد کشور به خام‌فروشی منابع راهبردی کشور ازجمله نفت را به همراه دارد؛ اقتصاد دانش‌بنیان به دلیل وابستگی به خلاقیت و توان علمی نخبگان جوان کشور، نقش مهمی در پیشرفت همه‌جانبه مبتنی‌بر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی همچون برونزا و دانش‌محور بودن دارد. بنابراین برنامه‌ریزی درخصوص توسعه آن با محوریت توجه نهادهای آموزشی کشور بر ارائه آموزش‌های علم فناورانه و خلاقانه، برنامه‌ریزی برای نفوذ و انتشار هرچه بیشتر یافته‌های علمی و فناورانه در فعالیت‌های کلان اقتصادی کشور، برنامه‌ریزی در جهت زمینه‌سازی و ایجاد کشش بازار خدمات و کالاهای دانش‌بنیان، حمایت از طرح‌های کلان ملی، تلاش برای ایجاد صنایع وابسته، حمایت از تجاری‌سازی فناوری‌ها در کشور با به‌کارگیری ظرفیت‌های موجود در تمام استان‌ها، ایجاد فعالیت‌های کارآفرینی مبتنی‌بر فناوری‌ ازجمله توانمند‌سازی و حمایت از نخبگان هر منطقه، قانونگذاری درخصوص حمایت‌های مالی و پولی از طریق بانک‌ها و موسسات مالی، جلب حمایت‌های عمومی از طریق کارهای خیریه، جلب حمایت بخش خصوصی در تجاری‌سازی فناوری، اشتغال نخبگان و استعدادهای برتر دانشگاهی، برنامه‌ریزی درخصوص صادرات محصولات دانش‌بنیان و حمایت از فرآیند‌های موثر در تقویت بخش خصوصی فعال و اولویت دادن به فعالیت‌های بخش خصوصی در نوآوری، توسعه کسب و کار و ایجاد صنایع مبتنی‌بر دانش ثمربخش خواهد بود.

یکی از اموری که می‌تواند تولید دانش‌بنیان را در کشور تسهیل نماید و باعث شود این محصولات با قیمت پایین‌تری تولید گردد، زیرساخت‌ها و شرایط نهادی موجود در کشور است. طبق تئوری تجارت بین‌‌الملل، هر کشور در صورتی می‌تواند کالایی را ارزان‌تر تولید نماید که تولید آن کالا بیشتر به نهاده‌هایی نیاز داشته باشد که آن نهاده‌ها در آن کشور از وفور نسبی بیشتری برخوردار باشند.

تولیدات دانش‌بنیان برخلاف تولیدات سنتی، بر دانش‌، ابتکار‌، خلاقیت‌، نوآوری استوار است و به همین دلیل، فراوانی نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص نقش مهمی در پدید آمدن مزیت رقابتی ایفا می‌کند. برای به وجود آمدن و شکل‌گیری ساختار اقتصاد دانش‌بنیان و حرکت در مسیر اصلی، ملزوماتی وجود دارد که از مهم‌ترین آنها به غیر از نیروی انسانی متخصص و تحصیلکرده، می‌توان به مشوق‌ها، قوانین حمایتی‌، در نظر گرفتن بودجه‌های موردنیاز و فراهم‌سازی زیرساخت‌های ارتباطی اشاره کرد تا با حرکت در مسیرهای تعیین شده، بتوان دانش را تبدیل به ثروت کرد و آن را گسترش داد. اگرچه ممکن است ایران در برخی شرایط نهادی ضعف داشته باشد، اما از منظر شاخص‌های نیروی تحصیلکرده و آموزش، در جایگاه مناسبی قرار دارد. مناطق آزاد می‌توانند با توجه به شرایط سهل در اقامت و کار در این مناطق، نسبت به جذب حتی نیروی خارجی متخصص اقدام نمانید.

اقتصاد دانش‌بنیان و تاکید سیاست‌های اقتصاد مقاومتی

با توجه به شرایط استراتژیک و خاص کشور، در چند سال اخیر و مواجه با تحریم‌ها و تنگناهای متفاوت پیش آمده برای ایران، استفاده از الگوی بومی و متناسب با شرایط کشور، از الزامات رشد اقتصادی محسوب می‌شود؛ به همین جهت الگویی تحت عنوان اقتصاد مقاومتی توسط مقام معظم رهبری مطرح گردید.

یکی از عناصری که اقتصاد کشورها را به دو دسته پیشرفته و درحال توسعه تقسیم می‌کند، عنصر دانش است. در چند سال اخیر مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان به شکلی جدی در کشور و به‌تبع آن در مناطق آزاد مطرح شده است، به طوری که بند‌۲ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در مورد اقتصاد دانش‌بنیان است و همچنین یکی از بخش‌های اصلی برنامه ششم توسعه کشور نیز درخصوص توسعه دانش‌بنیان اقتصاد کشور می‌باشد. با توجه به اینکه اقتصاد مقاومتی، اقتصادی است که در شرایط تحریم‌ها و فشارهای سیاسی و اقتصادی دشمنان، تضمین کننده رشد و شکوفایی کشور است، برای دستیابی به اهداف این الگو باید موارد موثر بر آن در دستورکار قرار گیرد و همه به‌دنبال ثبات و خوداتکایی به سبب رسیدن به تعالی در حوزه اقتصادی باشند و با مقابله با تحریم‌ها و تقویت تولید ملی، موجب تحولی عمیق در رشد و توسعه کشور شوند.

در این راستا با توجه به اینکه اقتصاد دانش‌بنیان بر تولید، توزیع و استفاده از دانش برای به‌دست آوردن ثروت و ایجاد رشد تاکید دارد و در عصر ارتباطات و فناوری، دانش به مثابه منبع حیاتی سازمان‌ها در عرصه رقابت و عاملی برای دستیابی به مزیت رقابتی پایدار محسوب می‌گردد، استفاده از آن یکی از الزامات و مولفه‌های دستیابی به اهداف ذکر شده در اقتصاد مقاومتی می‌باشد.

در بند دوم سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده از سوی مقام معظم رهبری، ‌پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان، پیاده‌سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوری به منظور ارتقاء جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه مورد تاکید قرار گرفته است‌.

قطع وابستگی به فروش خام مواد معدنی به‌ویژه نفت، یکی دیگر از مولفه‌های اقتصاد مقاومتی بیان شده است‌. شرکت‌های دانش‌بنیان، با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود و توان ایجاد و به‌‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته‌ موردنیاز، توانمندی لازم را جهت تبدیل مواد خام به محصولات نهایی و با ارزش افزوده‌ بالا دارند. درواقع چنین شرکت‌هایی می‌توانند تهدید به‌‌وجود ‌آمده در این حوزه را به فرصتی جهت شکوفایی صنایع نفت و پتروشیمی تبدیل نمایند.

از آنجایی که دانش و تجربه در ارائه خدمات و محصولات از اهمیت کلیدی برخوردار است، بنابراین اگر بتوانیم عمده درآمد کشور را از راه دانش به‌دست آوریم و خرید و فروش دانش در کشور را به رسمیت بشناسیم، آن وقت است که می‌توانیم بگوییم اقتصادمان، دانش‌بنیان است. اقتصاد دانش‌بنیان، هم‌راستایی دو مفهوم دانش و ثروت است؛ به طوری که درآمدزایی و ایجاد ثروت از دانش بحث این روزهای اقتصاد دانش‌بنیان شده است. نکته مهم دیگر اینکه در افق‌۱۴۰۴ مقرر است که ۲۰درصد از درآمد کشور از فعالیت‌های دانشی تامین شود؛ بنابراین با توجه به مهلت اندک باقی مانده، لازم است بدانیم دانش‌بنیان کردن اقتصاد کشور و به‌دنبال آن دانش‌بنیان کردن جامعه، از اموری است که خوب انجام دادن آن به هیچ‌وجه آسان نیست.

نهادینه شدن اقتصاد دانش‌بنیان در مناطق آزاد کشور

در خردادماه سال۱۳۹۵ و همچنین ۶سال بعد یعنی شهریورماه سال۱۴۰۱، دو تفاهم‌نامه همکاری میان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی به امضاء رسید و شرایط ورود مناطق آزاد به حوزه اقتصاد دانش‌بنیان تعریف شد.

این تفاهم‌نامه‌ها در راستای زمینه‌سازی تحقق اهداف سند چشم‌انداز برنامه‌های توسعه اقتصادی-اجتماعی و گسترش تعاملات علمی، فناوری، اقتصادی و اجرایی کشور و بر‌اساس بند۱۱ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده توسط رهبر معظم انقلاب درخصوص انتقال فناوری‌های پیشرفته به کشور از طریق مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور به امضاء رسیده است. طبق این تفاهم‌نامه‌ها، زمینه بهره‌مندی شرکت‌های دانش‌بنیان، موسسات و واحدهای فناور داخلی و خارجی از ظرفیت و توانمندی این مناطق برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان تسهیل می‌شود.

بر‌اساس این تفاهم‌نامه‌ها، مراکز نوآوری در مناطق آزاد برای میزبانی شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی و خارجی احداث و یا توسعه پیدا کرده و زمینه بهره‌مندی شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و فناور از تسهیلات، خدمات و زیرساخت‌های مناطق آزاد فراهم شد. فراهم آوردن زیرساختی نوآورانه و پیشرو در هر منطقه، با توجه به ماموریت‌ها و اولویت‌های فناورانه آن، تولید و ترویج محتوای رسانه‌ای علمی، فناورانه و فرهنگی متناسب با نیاز کشور، فرهنگ‌سازی انتقال و بومی‌سازی فناوری‌های موردنیاز کشور از ماموریت‌های مراکز فناوری و نواوری مناطق آزاد است.

بنابراین اگر مراکز فناوری در مناطق آزاد بتوانند درآمدی از راه دانش به‌دست آورند و خرید و فروش دانش انجام دهند، آن وقت می‌توانیم ادعا کنیم اقتصاد مناطق آزاد‌، دانش‌بنیان است.

از اقدامات مهم دیگر در توسعه دانش‌بنیان اقتصاد در مناطق آزاد، تامین بخشی از هزینه‌های تحقیق و توسعه، تقویت برندها، کمک به ثبت اختراعات، تولید درون‌زای دانش فنی در بخش دولتی و خصوصی باید باشد.

ضروری است مناطق آزاد تبدیل به مناطق دانش‌بنیان و منطقه دانشی گردند‌. از مصادیق یک منطقه دانشی می‌توان به جذب استعدادهای داخلی و خارجی‌، برندینگ‌، توانایی پاسخگویی به موقع به بحران‌ها و حوادث‌، بالا بودن شاخص‌های علم و فناوری در منطقه مثل پارک‌ها و مراکز علم و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان، وجود پایگاه یکپارچه دانش‌، وضعیت سرمایه‌گذاری‌های دانشی در منطقه‌، قابلیت نوآوری منطقه در تمامی حوزه‌های زندگی و فعالیت‌های اقتصادی‌، اجتماعی اشاره کرد. علاوه‌بر این، شکل‌دهی و توسعه مناطق آزاد دانش‌بنیان موفق‌، نمونه و الگوی مناسبی برای توسعه اقتصاد مبتنی‌بر دانش در کشور خواهد بود.

درحال حاضر بازار فروش مناسبی برای محصولات و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان وجود ندارد و اگر شرکت‌های دانش‌بنیان محصول یا خدمت دانشی باکیفیت و با قیمت رقابتی هم تولید کنند، باز با مشکل فروش و صادرات محصولات و خدمات دانشی خود مواجه‌اند، لذا مناطق آزاد می‌توانند با تاسیس بورس و تالار، نسبت به ایجاد بازار فکر‌، ایده و دانش اقدام نمایند.

با توجه به هدفگذاری‌ها‌، ایجاد زیرساخت‌های حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در مناطق آزاد کشور و توسعه فعالیت‌ها و بهبود دیدگاه‌ها در زمینه حمایت از این شرکت‌ها شکل گرفته است.

با سیاستگذاری دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، در مناطقی که مرکز رشد، نوآوری و فناوری وجود نداشت، این مراکز ایجاد و در مناطق دارای این مراکز هم بحث توسعه‌ای آن اجرا شده است و به ارائه خدمات و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌پردازد.

مناطق آزاد درحال جذب و حمایت از کسب و کارهای کوچک و خرد، همچون استارتاپ‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان در مراکز فناوری و نورآوری تاسیس شده‌اند و با رویکرد افزایش رقابت‌پذیری هستند و مفهوم صنایع کوچک را بهبود بخشیده‌اند‌ تا با حمایت مراکز نوآوری و فناوری و همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند با توسعه و رشد ‌تولیدات صنعتی و ارائه خدمات مشترک، در دستیابی به صادرات موفق‌تر باشند. مناطق آزاد به منظور حمایت عملی از استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان‌، باید مشوق‌های خاصی برای فعالان این حوزه تصویب نمایند تا حمایت‌های مادی و معنوی سازمان‌ها باعث افزایش شرکت‌های فناور، دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها در این مناطق گردد.

موضوع مهم دیگر در مناطق آزاد که در شاخص‌های اقتصاد مقاومتی مناطق نیز مطرح شده است، موضوع جذب و رشد شرکت‌های استارتاپی است. در این استارتاپ‌ها ایده‌هایی وجود دارد که در مواقعی می‌تواند تجاری‌سازی شود. نوآوری در این شرکت‌ها اتفاق جدیدی نیست که تاکنون در دنیا نیفتاده باشد، بلکه بسیاری اوقات، بدین معنی است که این اتفاق قبلا هم افتاده، ولی کسی به آن و کاربردش اهمیتی نداده و توجهی نکرده است. نوآوری اصولا این است که بتوانیم از یک ایده یا فعالیت که دارای ویژگی خاصی است، درآمد کسب کنیم که مراکز فناوری در مناطق آزاد باید بیشتر این بخش را دنبال کنند.

با توجه به اینکه دانش، رکن توسعه بوده ولی تاریخ مصرف نیز دارد؛ لذا اقتصادی در مناطق موفق خواهد بود که با تکیه بر دانش، دائما نوآوری کند، نیازها را زودتر از دیگران کشف کند و بهتر از دیگران به آن پاسخ دهد، زیرا این موضوعات درون‌مایه اصلی نوآوری مستمر است. بنابراین پیگیری و تلاش برای پیشبرد موثر چنین اقداماتی در راستای توسعه دانش‌بنیان اقتصاد مناطق آزاد ضروری است.

مشوق‌های ایجاد نوآوری، سهولت ورود ایده‌ها از خارج از کشور، فعال شدن واحدهای تحقیق و توسعه و ایجاد بستر قانونی جهت حمایت از ایده‌های نو و شناخت حقوق مالکیت فکری و معنوی و معافیت مالیاتی از مهم‌ترین ارکان ایجاد فضای پویای نوآوری در راستای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان بوده و تشویق و رشد سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان نیز از دیگر پارامترهای ایجاد محیط مناسب اقتصادی در مناطق آزاد است‌. با علم به اینکه برخی صنایع در دنیا مانند صنعت فناوری اطلاعات، بیمه، بیوتکنولوژی، بهداشت و درمان، هوافضا و غیره صنایع دانش‌بنیان هستند؛ اگر بخواهیم به اقتصاد دانش‌بنیان برسیم، باید سرمایه‌گذاری بیشتری بر روی این صنایع انجام دهیم.

سازمان‌های مناطق آزاد کشور باید به تدوین استراتژی‌ها و برنامه‌ریزی برای ایجاد و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان بپردازند و هر کدام با توجه به مزیت‌های نسبی و رقابتی خود، استراتژی خاص و مناسب منطقه را انتخاب و دنبال نمایند.

در پایان لازم به تاکید است، سازمان‌های مناطق آزاد با همکاری دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی می‌بایست ایجاد و توسعه مراکز فناوری و نوآوری و شکل‌دهی صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای شرکت‌های نوپای فناور را در دستورکار قرار دهند تا در آینده نزدیک شاهد نهادینه شدن اقتصاد دانش‌بنیان در مناطق آزاد باشیم.