لزوم مداقه علمی بر کارکرد گردشگری در مناطق آزاد

به گزارش اخبار آزاد مناطق، اصلا مگر می‌توان سرزمین ستارگان، جنگل همیشه سبز حرا، غار نمکی و روستاهای بکر و دست نخورده قشم را نادیده گرفت‌. مگر می‌شود سواحل آرام زیباکنار انزلی را خالی از گردشگر تصور کرد یا جزیره کیش را که با جاذبه‌های ورزش دریایی به یکی از مفرح‌ترین نقاط کشور تبدیل شده‌، خالی از گردشگر تصور نمود‌؟! این مناطق هر کدام شگفتی‌هایی در دل دارند که در دنیا بی‌نظیر است. آگاهی از کمبودها و تنگناهای بخش گردشگری‌، برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از فرصت‌ها و نقاط قوت مناطق آزاد می‌تواند زمینه شکوفایی و توسعه پایدار را فراهم کند و از طرفی تهدیدات و نقاط ضعف را به حداقل برساند.

ضمن آنکه بومی‌سازی و به کارگیری تجارب موفق بین‌المللی سبب فراهم شدن شرایط برتر برای توسعه صنعت گردشگری و مناطق آزاد خواهد شد، به شرط آنکه راهبردهایی همچون مرمت و احیای آثار تاریخی‌، تامین زیرساخت‌های مورد نیاز و استفاده از ظرفیت‌ها و مشوق‌های قانونی جهت جذب سرمایه‌گذار و تسهیل در ورود گردشگران خارجی در دستورکار متولیان امر و دستگاه‌های ذیربط نیز قرار گیرد.

البته که مدتی است به واسطه تحریم‌ها، جذب گردشگر خارجی در مناطق آزاد پایین آمده و به سبب ایران‌هراسی که در دنیا علیه کشورمان ایجاد شده، میزان و درصد حضور مسافران خارجی در کشور به حداقل رسیده؛ ضمن اینکه چند ماهی هم است که کل دنیا درگیر بیماری کرونا هستند و مناطق آزاد هم از این جهت زیر تیغ ویروسی قرار گرفتند که ریشه‌اش در ارتباطات انسانی است و این موضوع قطعا می‌تواند عاملی برای پایین آمدن میزان گردشگر باشد.

البته که خسارت ناشی از تحریم و بیماری کرونا بر صنعت گردشگری را نباید نادیده گرفت، اما اگر از مدت‌ها پیش شرایط پیشرفت این صنعت در کشور ایجاد می‌شد، اکنون می‌توانستیم با برنامه‌ریزی دقیق از پس شرایط پیش آمده برآییم‌. البته نباید این وضعیت، صنعت گردشگری را ناامید کند؛ ضمن اینکه شاهدیم که شدت اعمال محدودیت‌های ناشی از بحران کرونا کاسته شده ‌است؛ لذا در این شرایط باید برنامه‌ای تازه در راستای جبران اندکی از زیان‌های فعالان گردشگری ارائه گردد.

باید تاکید داشت که با توجه به مشکلات اقتصادی کشورمان، تقویت صنعت گردشگری نیز باید با تلاش بیشتری صورت پذیرد و مسئولین باید همت خودشان را در این راستا تشدید نمایند. ‌در این گزارش با کارشناسان و معاونین فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان‌های مناطق آزاد به گفت‌وگو نشستیم تا نقاط ضعف و قوت مناطق آزاد را در جذب گردشگر بهتر بشناسیم و با ارائه راهکارهای مناسب، به تقویت گردشگری کمک کنیم و با ورود مسافران خارجی به کشورمان، فرهنگ غنی ایرانی را بیش از گذشته به نمایش بگذاریم.

معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد انزلی:

فقدان فرهنگ شفاف گردشگری

سیدحجت مهدوی سعیدی، معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد انزلی در گفت‌وگویی به نقاط ضعف و قوت مناطق آزاد در جذب گردشگر اشاره کرد و فقدان فرهنگ شفاف گردشگری را مهم‌ترین نقص مناطق آزاد کشور دانست.

وی تاکید کرد: به نظرم ضعف مناطق آزاد درخصوص جذب گردشگر، به نبود و فقدان فرهنگ منقح و شفاف گردشگری در کشور است؛ چنانکه مستحضر هستید هر چیزی در این جهان به لحاظ معرفت شناختی و به لحاظ جهان شناختی برای فعلیت و تحقق عینی و غایی خود نیاز به امکانات و ملزومات مناسب دارد که اگر نباشد، طبعا سالبه به انتفاء موضوع است‌. ما باید بسی پیش‌تر از این شرایط و تحریمات بی‌رحمانه غرب درمی‌یافتیم که نباید بیش از حد و فراتر از هر چیزی به صنعت نفت تکیه کنیم و همه تخم‌مرغ‌های خود را در سبد این ماده نریزیم‌.

مهدوی سعیدی افزود: ایران کشوریست که به لحاظ ژئوپلتیک و اکوسیستم و منابع سرشار طبیعی ‌و مصادر بیکران هنری و  پتانسیل بی‌نظیر فرهنگی گردشگری‌، در جهان کشوری ممتاز و بسیار کم‌‌نظیر است‌. باید دانست که گردشگری که فقط با فساد و تباهی همراه نیست که از امتناع آن در ایران اسلامی سخن ساز کنیم‌! امروز گردشگری با شاخه‌ها، شعب و ظرفیت‌های جاذب متعدد یک امکان اقتصادی و یک فن راهبردی و یک صنعت پیشرو در جهان است که می‌تواند تحقیقا کانون جذب روزافزون را برای هر گردشگر جهانی در هر فصل از فصول سال فراهم کند.

ما امروز در منطقه زیبای انزلی در مسیر تمهید و تنظیم جنبه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری این امکان خاصه در شرایط کرونایی هستیم تا با توجه به کشورهای پیرامونی و با عنایت به رایزنی‌های سیستماتیک با دولت‌های همسایه و بهره‌برداری از بستر اوراسیا و هکذا سایر مزیت‌های داخلی و بین‌المللی، شرایط توریسم فرهنگی منطقه زیبای انزلی را به جایگاه اصلی آن برسانیم.

این مقام مسئول اضافه کرد: البته در گذشته با توجه به مولفه‌های کلانی که ذکر شد، ما توفیق چندانی در این زمینه نداشتیم؛ به گمانم در کنار فقدان علت‌های مناسب، نبود این علت‌العلل بوده است که معاونین فرهنگی به ایضاح و تعمیق مفاهیم و کانسپت‌ها و عناوین مسئولیت خود کمتر توجه کرده‌اند‌، مانند  خود واژه فرهنگ که به لحاظ عملی و پروکسی موجب زیرساخت هر تحرک و تحول است یا عناوینی چون اجتماع، سلامت، ورزش، اشتغال، دارو، غذا، هنر، آموزش و خیلی چیزهای دیگر که امروز در حوزه فرهنگ به لحاظ آسیب شناختی بسیار مغفول و یا انفعال از روی سوء‌برداشت است‌!

معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد انزلی خاطرنشان کرد: یکی از ضعف‌های بروکراتیک و تکنوکراتیک جاری در مناسبات ما گاه جهل و جهالت و گاه هم عادت مزمن به شعارزدگی و روزمرگی و به تاخیرافکنی کارها می‌باشد‌! چیزهایی که در یک کلام متاسفانه در تضاد با آیین‌نامه مناطق آزاد، جزیره‌گرایی رفتار کردن ما در این قلمرو است‌. توسعه  با هر رویکرد تبیینی در دنیا با مغزهای توسعه یافته جلو می‌رود. زه تعبیر مولانا که من او را شاعر توسعه‌گرا می‌دانم‌:

ذات نایافته از هستی بخش

کی تواند که شود هستی بخش‌!

مهدوی سعیدی در پاسخ به این سوال که چقدر از تجربیات کشورهای دیگر در جذب گردشگر  می‌توان در کشورمان استفاده کرد، گفت: به نظرم اندک‌، زیرا که رهیافت‌سازی و تجربه‌گیری از کشورهای توسعه یافته هنوز در کشور ما -‌به عنوان یک ضرورت و یک داب و عادت نیکو‌- تلقی نشده است؛ هنوز به این استدراک نرسیده‌ایم که‌: ره چنان رو که رهروان رفتند. ما در گام دوم انقلاب باید روشمند و هدفمند دریابیم که امروز با نگاه یونیورسال باید به پدیده‌های زندگی نگاه کنیم و با سیاستگذاری‌های راهبردی، تجربه‌های غلط دیگران را مجدد نیاموزیم و وقت معدود و محدود خود را بر باد فنا ندهیم‌. اصولا اقتباس درست از درستی‌ها و راستی، هیچ منافاتی با استقلال و عزت ما ندارد!

وی در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان بحث گردشگری را با توجه به شرایط تحریم و بیماری کرونا دوباره رونق داد و اینکه در این دوران چه راهکارهایی پیش‌بینی می‌شود، اظهار داشت: کشور ما به ملاحظات و حیثیات مختلف، کشور حادثه‌های پیاپی و رویدادهای مبهم است؛ لذا باید با این نگاه و این رهیافت و تجربت علاج واقعه قبل از وقوع بکنیم و به لحاظ فرهنگی و اجتماعی مدیریت بحران را بیاموزیم که اتفاقا در راستای اوامر دبیرخانه هم است باید شیوه‌نامه‌ها و مکانیزم‌های اجرایی و نظری این مهم را تعقیب و تضمین کنیم.

در شش ماهی که بنده معاونت سازمان را در اختیار گرفته‌ام که مقارن با ورود نامیمون و مشمولیت بیماری کرونا بوده است با این بیامیزم و چشم‌انداز حرکت کرده‌ام فرض می‌کنیم ان‌شالله روند کرونا به امحاء برود و تهدید، فرصت شود‌.

معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد انزلی ادامه داد: اساسا این دلیل نمی‌شود با بودن کرونا حالا حالاها ما سررشته خود و سررشته خرد گم کنیم‌! در همه کنفرانس‌ها، تعریف پروژه‌‌ها، سخنرانی‌ها و احداث نمایشگاه، ما به کرونا توجه کرده‌ایم؛ این چند ماه پیش ما جلسات تخصصی خوبی با اساتید دانشگاه و معاونین و مدیران سازمان و فعالین اقتصادی منطقه تحت عناوین‌: زندگی در سایه کرونا و تاب‌آوری در تولید و کرونا و رفع موانع جهش تولید به تعبیر مقام معظم رهبری داشته‌ایم.

فکر می‌کنم در این مدت کوتاه که گام اول حضور من بود، چیزی نبود در فعالیت روزانه که عاری و خالی از مبارزه استراتژیک با کرونا نبوده باشد. همزمان با هفته گردشگری یک نمایشگاه گردشگری و یک نشست علمی و تخصصی با اندیشمندان و فعالین اقتصادی در حوزه صادرات و واردات کالاهای اساسی خواهیم داشت. برنامه دفاع مقدس ما نیز اساسا با چنین دیدگاهی و با چنین سمت و سوی ارائه و اداره خواهد شد به لطف الهی‌.

مهدوی سعیدی در پاسخ به این سوال که جذب گردشگر چقدر می‌تواند به پیشرفت مناطق کمک کند و نگاه صرف اینکه مناطق آزاد تجاری تنها به دلیل سرمایه‌گذاری‌های صنعتی و تجاری شکل می‌گیرد را از بین ببرد، گفت: ببینید همین اشتباه می‌تواند یک اشتباه مهلک راهبردی در کار مسئولانه ما در راستای توسعه همه‌جانبه و پایدار ما باشد. باید دریابیم که امروز در دنیای مدرن خود، گردشگری با همه شاخه‌های آن چون گردشگری تجاری‌، گردشگری صنایع، گردشگری ورزش، گردشگری سلامت و قس علیهذا خود به معنای واقعی کلمه یک صنعت تمام‌ عیار است‌، بسیاری از کشورهای توسعه یافته جهان مانند فرانسه و آلمان و‌… با اینکه از صنایع تنومندی در صادرات برخوردارند، باز به نحو روزافزون به امر گردشگری می‌پردازند تا چرخ اقتصاد خود را به خوبی بچرخانند‌.

اگر ما تعریفی پیرامونی و ضمائمی از پدیده صنعت گردشگری داشته باشیم و بدانیم امروز ده‌ها گرایش، تخصص و کارکرد در این زمینه برای تولید ثروت فعال است، بهتر می‌توانیم به این استنتاج رهگشاء دست یابیم که مناطق آزاد خصوصا انزلی نمی‌تواند به بهانه واهی ازجمله سواد کم در امر اهمیت گردشگری برای تولید مزیت‌های توسعه و ثروت نسبت به آن بی‌مبالات باشد‌.

وی در پاسخ به سوالی دیگر مبنی بر اینکه چه اقداماتی در مورد منطقه متبوع شما درخصوص گردشگری در این ‌سال‌ها انجام شده است، اظهار نمود: شالوده اصلی مناطق آزاد، اِعمال حاکمیت متفاوت با ساختار سرزمین اصلی و مادری است. اعمال حاکمیت هم‌ شرایط اجرایی می‌خواهد و البته متضمن و مستلزم درایت و اقتدار و داشتن راهبردهای بلند‌مدت، کوتاه‌مدت و دراز مدت در چهارچوب قوانین مصوب دولت و مجلس است؛ نباید همه پروژه‌ها و پژوهش‌ها را به لحاظ بازتاب و برونداد به افق‌های دوردست زمانی فرا افکند! باید با مراعات همه ضابطه‌های کاری و به کار بستن همه مهارت‌های عملی به «لذت فوریت» هم رسید‌.

مهدوی سعیدی خاطر‌نشان کرد: نباید نسل ما نسل سوخته و نسل بالتمامه ناکام باشد‌! بی‌تردید در مقام واقع، مردم ما ولی نعمت ما هستند؛ چیزی که ولی امر مسلمین بارها و بارها در پیام‌های خود به آن تذکر راهبردی داده‌اند‌. نباید هر کسی را در این امر به کار گماشت فقط و فقط.

وی افزود: کسانی باید که با تکیه به خرد جمعی، تخصص، شفقت، پاکدستی و درک عمیق و جامع، عملا مسائل توسعه را حل کرده و مهمات آن را جلو ببرند، نیایند و با شعارگرایی و مواعید مجوف توخالی، سرمایه‌های انسانی و کالایی را نسوزانند‌، بلکه با رویکردهای عملیاتی شرکت‌های دانش‌بنیان و هکذا شبکه‌های صادراتی و استفاده از هلدینگ شرکت‌های چابک برای تحقق ایده‌های نو و شکوفایی و هدایت و راهبری استعدادها و تقویت سمن‌ها و توانمند نمودن جوامع روستایی و شهری و اجرای طرح توانمند‌سازی بانوان و تهیه طرح آموزش جامع و… عملا و قدما آشنا باشند‌.

معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد انزلی در پایان تصریح کرد: مناطق آزاد اگر بخواهند به مقاصد عالی خود دست یابند، نباید با تضعیف و تسویف امور بنیادین و ضروری با فردا و پس‌فردا کردن و تعلل مسلسل‌، ایجاد سرمایه‌گذاری در همه حوزه‌های سازمانی، فرصت‌ها و تسهیلات را بر باد دهد. لذا باید هیات مدیره قوی، فکور و اجرایی در راس آن باشند تا با قابلیت نظری و عملی خاص خویش، سبب‌ساز پیشرفت باشند تا از رهگذر چنین مدیران فعال و آگاه، خدای ناخواسته خسارات جبران‌پذیر یا جبران‌ناپذیر اتفاق نیفتد. باید به نحو واقعی تصمیمات و منویات رهبری، شهیدان، جانبازان و ایثارگران برای تحصیل مجد و عظمت و توسعه حقیقی کشور و مناطق در نظر گرفته شود.

لازم است که مسئولین دبیرخانه و مدیران عامل سازمان‌ها با قوای ثلاث کشور در ارتباط ارگانیک کاری و اجرایی باشند تا اِعمال حاکمیت و امر پیشبرد اهداف سازمانی مخدوش و مضروب نگردد؛ کاری که بنده و همکاران خوب و کارآمدم امروز با همه قوا چه در تاسیس هتل‌ها، بوم‌گردی‌ها، گردشگری دریایی، تاسیس رستوران‌ها و شناخت و استخدام امکانات تفریحی  مانند آکواریوم و دلفیناریوم و ایجاد پارک فضایی و تدوین علمی و تخصصی و تسریع آموزش‌های سازمانی و آموزه‌های علمی و تجاری گردشگری و چه در زمینه برپایی زیرساخت‌ها و مادری از فیزیکی به شدت و مدت در دستورکار و اجرا داریم‌.

معاون فرهنگی اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد ارس:

ظرفیت‌های بی‌بدیل گردشگری در منطقه آزاد ارس

یوسف داداش‌زاده، معاون فرهنگی اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد ارس نیز در گفت‌وگویی به نقاط ضعف‌ و قوت مناطق آزاد در بحث گردشگری پرداخت و از جاذبه‌های گردشگری و اقدامات انجام گرفته درخصوص بحث گردشگری در ارس سخن گفت.

وی در پاسخ به این سوال که چقدر مناطق ما در جذب گردشگر موفق بوده‌اند، اظهار کرد: از طرفی همسایگی با کشورهای ارمنستان، آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان و از طرف دیگر وجود پتانسیل‌های متنوع گردشگری اعم از طبیعی، تاریخی، فرهنگی و همچنین زیرساخت‌های ایجاد شده در سنوات گذشته مانند هتل‌ها، رستوران‌ها و پارک‌ها باعث شده است که منطقه آزاد ارس مقصدی شناخته شده و پایدار برای گردشگران خارجی و داخلی باشد. هر چند هنوز از افق پیش‌بینی شده برای ظرفیت گردشگری منطقه فاصله وجود دارد که از دلایل آن می‌توان به عدم وجود بازاریابی فعال در کشورهای همسایه و برخی اختلافات فرهنگی موجود اشاره کرد که می‌توان با برنامه‌ریزی و تعریف بسته‌های گردشگری مشترک با آن کشورها، در راستای همگرایی فرهنگی گام برداشت.

داداش‌زاده افزود: مناطق آزاد ازجمله منطقه آزاد ارس در جذب گردشگر داخلی بسیار موفق و در جذب سرمایه‌گذار داخلی نسبتا موفق بوده‌اند. ولی در مورد جذب گردشگر خارجی علی‌رغم کسب موفقیت‌های قابل توجه، اما با شرایط ایده‌آل فاصله چشمگیری دارند‌. دلیل عدم دستیابی به شرایط ایده‌آل در جذب گردشگر خارجی، بخشی مربوط به پروپاگاندای بین‌المللی موجود علیه ایران است که گردشگران خارجی را برای ورود به ایران بی‌میل می‌کند.

هر چند با مرور خاطرات گردشگران خارجی مشخص می‌شود که آنها بعد از سفر به ایران تصور واقع‌بینانه‌تری نسبت به ایران بدست آورده‌اند که اتفاقا تجربه بسیار مثبت و لذت‌بخشی بوده است. لذا می‌توان حتی از صنعت گردشگری به عنوان یک راهبرد برای خنثی کردن پروپاگاندای منفی علیه کشورمان در سیاستگذاری‌های کلان کشور استفاده کرد. نکته مهم دیگر که باید بدان توجه کرد، این است که معمولا سرمایه‌گذاران بخش گردشگری از بین گردشگران یک مقصد هستند؛ لذا رونق گردشگری در واقع همزمان رونق بازاریابی برای جذب سرمایه‌گذار نیز به حساب می‌آید.

وی ادامه داد: و اما دلیل عمده عدم دستیابی به شرایط ایده‌آل در جذب گردشگر خارجی، نبودن کانال‌های ارتباطی تسهیل کننده و معرفی کننده ظرفیت‌های گردشگری مناطق آزاد برای کشورهای خارجی به ویژه آژانس‌های مجری تورهای بین‌المللی است. در این راستا منطقه آزاد ارس سال گذشته به عضویت سازمان جهانی گردشگری UNWTO و شبکه جهانی شهرهای ایمن درآمد و پرونده عضویت در شبکه ژئوپارک‌های جهانی یونسکو و شبکه جهانی شهرهای سالم نیز در مرحله نهایی است. امیدواریم از طریق این کانال‌های بین‌المللی که زمینه‌های همکاری بالقوه گسترده‌ای نیز پیش رو می‌گذارد، بتوانیم شاهد حضور گردشگران خارجی در مناطق آزاد باشیم.

معاون فرهنگی اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد ارس در مورد عدم موفقیت در جذب سرمایه‌گذار خارجی نیز به موارد زیر اشاره کرد:

۱) فقدان کانال‌های پولی و مالی و محدودیت‌های واردات و صادرات به دلیل تحریم‌های ظالمانه استکبار جهانی که بر کسی پوشیده نیست. دوم، به خاطر پایدار نبودن قوانین و سیاست‌های مربوطه که حتی با تغییر دولت‌ها می‌توانند تغییر کنند که این به نوبه خود امنیت سرمایه‌گذاری‌های کلان را پایین می آورد.

۲) یکی از ضعف‌های مناطق آزاد در این است که نتوانسته است از برخی ظرفیت‌های قانونی و مشروع خود مانند معافیت‌های ویزا برای گردشگران استفاده کند. ضعف دیگر مناطق آزاد، تکمیل نشدن زنجیره ارزش حوزه گردشگری است. بدین معنی که علی‌رغم وجود برخی پتانسیل‌های تاریخی و طبیعی در ایجاد برخی عناصر دیگر از این زنجیره مانند امکانات تفریحی، درمانی و تربیت نیروی انسانی ماهر با استانداردهای بین‌المللی، تلاش کافی صورت نگرفته است.

۳) وضعیت گردشگری مناطق آزاد از دو لحاظ با کشورهای دیگر قابل مقایسه است. اولی ایجاد زیرساخت‌های گردشگری و دومی جذب تورهای خارجی. در ارتباط با مورد اولی، مناطق آزاد به خوبی توانسته‌اند از تجربیات کشورهای دیگر استفاده کنند. در واقع بسیاری از مطالعات، طراحی‌ها و امکان سنجی‌های صورت گرفته با مطالعه نمونه‌های موفق دنیا تدوین شده‌اند.

به عنوان مثال دهکده سلامت ارس نمونه شاخصی است که با مطالعه خدمات ارائه شده در کشورهای موفق و با مدنظر قرار دادن ارزش‌های فرهنگی کشور تهیه شده است. ولی در مورد دومی به خاطر دلایلی که در بالا ذکر شد و همچنین به سبب عدم حضور پررنگ در نمایشگاه‌های بین‌المللی و تدوین سند جامع معرفی و بازاریابی پتانسیل‌های گردشگری در کشورهای هدف، به موفقیت چندانی در مقابل رقبای بسیار قدرتمند منطقه‌ای دست نیافته است.

۴) مطالعه نمونه‌های موفق جهانی در کاهش اثرات مخرب اقتصادی حاصل از شیوع کرونا به ویژه سند راهبردی ۲۳ماده‌ای سازمان جهانی گردشگری، حکایت از این دارد که نقش اصلی برعهده دولت‌هاست که با حمایت‌های مالی خود باعث تداوم حیات کسب و کارهای گردشگری باشد.

برخلاف محدودیت‌های مربوط به تحریم‌ها که خارج از کنترل و مدیریت ما است، در مورد محدودیت‌های کرونا می‌توان اقدامات خوبی برای احیاء صنعت گردشگری انجام داد، مانند ایجاد منطقه امن گردشگری شبیه مدل فرا-تاسمانی که توسط کشورهای استرالیا و نیوزلند در منطقه تاسمانی طراحی شده است. سیاست منطقه آزاد ارس نیز مبتنی بر اجرای دقیق پروتکل‌های بهداشتی جهت ایجاد منطقه امن گردشگری و همچنین تمرکز بر گردشگری داخلی است. هر چند در بحث گردشگر خارجی منفعل نبوده و به تلاش خود برای جذب گردشگران خارجی ادامه می‌دهد.

۵) گردشگری، پاک‌ترین صنعت دنیا با ارزش افزوده بالا و ویژگی‌های منحصربه‌فرد است که بر حوزه‌های دیگر مانند فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی نیز تاثیر می‌گذارد و نیز صنعتی است که با کمترین سرمایه‌گذاری، بیشترین بازخورد و ایجاد اشتغال را به همراه دارد. می‌توان گفت گردشگری، ایرانی‌ترین کالای ایرانی است که می‌تواند بهترین و صادقانه‌ترین معرف کشور ایران برای گردشگران خارجی و تبدیل آنها به سفرای فرهنگی کشورمان مورد استفاده قرار گیرد. این صنعت کمترین تاثیر را از تحریم‌ها می‌گیرد و حتی می‌تواند در دوران رکود و کرونا، صدمات وارد شده در حوزه‌های دیگر را نیز جبران کند.

۶) ما معتقد هستیم بازیگران اصلی صنعت گردشگری، فعالان بخش خصوصی هستند و دولت تنها وظیفه تامین زیرساخت‌هایی را برعهده دارد که به صورت بسته سرمایه‌گذاری قابل عرضه نیستند و هرگز نباید وارد فاز تصدی‌گری مانند هتلداری یا کسب و کارهای گردشگری شود. البته دولت می‌تواند با تعریف مشوق‌هایی، باعث تشویق سرمایه‌گذاران بخش خصوصی شود.

داداش‌زاده در ادامه از اقدامات صورت گرفته در منطقه آزاد ارس سخن گفت و به موارد زیر اشاره کرد:

الف) تهیه طرح جامع گردشگری به منظور شناخت کامل محیط درونی و بیرونی

ب) شناسایی نیازهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بر ‌اساس خروجی طرح جامع

پ) تدوین برنامه بر‌اساس نیازهای سخت‌افزاری و نرم ‌افزاری که جنبه عمومی دارند و با رویکرد ایجاد زنجیره ارزش در حوزه گردشگری. به عنوان مثال، تعریف مسیرهای گردشگری و مرمت و بازسازی آثار تاریخی، استاندارسازی مسیرهای تردد، بهبود کمی و کیفی سرویس‌های بهداشتی، نصب گاردریل و… از خروجی‌های این طرح هستند.

ت) تهیه بسته تشویقی برای جذب سرمایه‌گذاران

ث) تهیه تقویم آموزشی برای تربیت نیروی انسانی ماهر با همکاری سایر سازمان‌ها

ج) تهیه سند راهبردی برند ارس جهت برندسازی و ایجاد ذهنیت مناسب در گردشگران

چ) عضویت در سازمان‌ها و جوامع بین‌المللی مانند UNWTO، شبکه جوامع ایمن و شبکه ژئوپارک‌های جهانی UNESCO

ح) عدم ورود به بخش تصدی‌گری با هدف حمایت از بخش خصوصی

خ) ساختارسازی و کمک به ایجاد انجمن‌های مختلف با موضوع گردشگری

د) نظارت مستمر بر اجرای دقیق پروتکل‌های بهداشتی توسط تمامی گروه‌های هدف در شرایط کرونا در راستای تبدیل منطقه آزاد ارس به یک منطقه امن گردشگری‌.

اردشیر اروجی، کارشناس برنامه‌ریزی میراث فرهنگی و گردشگری:

ترویج گردشگری مسئولانه در دوران کرونا

اردشیر اروجی، کارشناس برنامه‌ریزی میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با نشریه، از نقاط ضعف‌‌ و قوت مناطق آزاد در جذب گردشگر سخن گفت و به راه حل‌های بهبود شرایط گردشگری در دوران تحریم و بیماری کرونا اشاره کرد.

وی در پاسخ به این سوال که چقدر مناطق آزاد ما در زمینه جذب گردشگر موفق بوده‌اند، گفت:  بنده از همان ابتدای شکل‌گیری مناطق آزاد در جریان مسائل و جزئیات این طرح بوده‌ام، چراکه در سازمان برنامه و بودجه فعالیت می‌کردم و طرح‌های توجیهی برای تشکیل مناطق آزاد به آنجا می‌آمد؛ طرح‌هایی که بحث اصلی‌شان جنبه صادراتی بودن مناطق آزاد کشور بود و بیشتر با این هدف ایجاد شد که تکنولوژی های‌تک در آنجا فعال شود.

اروجی در رابطه با تکنولوژی های‌تک اظهار داشت: این تکنولوژی در حقیقت آلودگی کمتری نسبت به تکنولوژی‌های معمولی دارد، به عبارتی صنایع های‌تک، صنایعی هستند که دانش بالایی دارند و متخصصان ورزیده‌ای را می‌خواهد، ارزش افزوده بالایی دارند‌، صادراتی هستند و در نهایت آلودگی زیست محیطی کمتری هم دارند.

وی ادامه داد‌: تکنولوژی های‌تک چیزی است که برای مناطق آزاد و جزایر ما ضروری و هم‌پایه است.

این کارشناس افزود: به دنبال های‌تک، بحث گردشگری نیز در مناطق آزاد از همان ابتدا مطرح بود؛‌ چراکه گردشگری می‌تواند یکی از نقاط قوت برای مناطق آزاد و ویژه خصوصا مناطق کیش، قشم و اروند و… باشد. این جزایر می‌توانند از این طریق اقتصاد خودشان را پایدارتر کنند. چنانچه به این موضوع توجه نشود که در بعضی موارد هم بعضا توجهی نشده، شاهد آن خواهیم بود که برخی مناطق به سراغ صنایعی بروند که آلودگی داشته باشند و این موضوع به محیط زیست صدمه وارد می‌کند، هم اینکه با این روال دیگر نمی‌توان در این مناطق جذب گردشگر کرد، زیرا گردشگر در مناطقی می‌آید که محیط زیست مناسبی داشته باشد.

اروجی تاکید کرد: اصلا یکی از جاذبه‌های مناطق آزاد می‌تواند اکوتوریست باشد، مخصوصا در کیش که اخیرا توجهاتی ویژه‌ای به آن شده است؛ اما چیزی که اصل و درست است این بود که این جزایر از طریق صنایعی که کمتری آلودگی دارند و همچنین جاذبه گردشگری، بتوانند اقتصاد خود را ادامه دهند.

وی در پاسخ به این سوال که مناطق آزاد ما چقدر در جذب گردشگر موفق بودند، اظهار داشت: مناطق آزاد ما در جذب گردشگری آنگونه که انتظار می‌رفت، فعالیتی نداشتند؛ ضمن اینکه در بحث صادرات هم نتوانستند خوب عمل کنند. انتقادی که به مناطق آزاد وارد می‌شود همین است که این مناطق تاسیس شدند برای اینکه محل صادرات برای کشور باشند نه آنکه واردات برایشان اصل قرار بگیرد.

این کارشناس گردشگری ادامه داد: نکته‌ای که مهم بود و باید مورد اهمیت قرار می‌گرفت، توسعه گردشگری در این مناطق بود اگر مسئولین می‌آمدند بین سه منطقه آزاد اروند و کیش و قشم ارتباطی برقرار می‌کردند و بعدا اتوبوس‌های گردشگری بین این مناطق راه می‌افتاد، طوری که مسافرین از قشم حرکت و به کیش می‌آمدند و بعد از دو روز توقف به اروند می‌رفتند، خب طبیعتا یک سفر دریایی جذاب شکل می‌گرفت و هم به توسعه گردشگری این سه منطقه کمک می‌کرد و مضاف بر اینها بین این سه منطقه پیوند قابل توجهی برقرار می‌شد‌.

وی در رابطه با جاذبه‌های گردشگری جزیره قشم گفت: این جزیره به خاطر زمین شناسی خاصی که دارد بسیار بکر، جالب و تماشایی است، ضمن اینکه بعضی قسمت‌هایش هم به ثبت جهانی رسیده؛ لذا می‌توانست در این مناطق سرمایه‌گذاری صورت بگیرد تا جذب گردشگر بیشتری داشته باشیم. در میان مناطق آزاد ما، کیش تا حدودی موفق‌تر بوده است.

اروجی ادامه داد: اخیرا در اخبار شنیدیم که متاسفانه کنار غار نمکی قشم، استخر پرورش ماهی زده شده و برخی کار را شروع کرده‌اند! خب این موضوع آسیب جدی به محیط زیست می‌زند. البته پیگیری‌‌ها و مقاومت‌های جدی از سوی سازمان منطقه آزاد قشم و فعالین حوزه محیط زیست صورت گرفت و ظاهرا به نتایج خوبی هم رسیده‌اند؛ اما نتیجه این قبیل اتفاقات به ضرر منطقه است.

این کارشناس مسائل گردشگری افزود: اگر مشخص شود که کاربری قشم گردشگری غالب است، آنوقت دیگر این اقدامات انسانی صورت نمی‌گیرد. اگر بتوانیم از سرمایه‌های خدادادی آنجا استفاده کنیم، قدر منابع را بیشتر می‌دانیم و به مناطق بیش از گذشته توجه می‌کنیم‌.

وی تاکید کرد: منابعی که در کیش وجود دارد نیز قابل توجه است؛ ساحل مرجان و آرام، توسعه گردشگری ورزش که اخیرا انجام شده، جت اسکی‌ها و ورزش‌های دریایی از نقاط مثبت منطقه کیش است. درمورد منطقه اروند نیز مکان‌های بکر زیست محیطی خیلی زیاد است و به صورت کلی این سه منطقه کیش و قشم و اروند تنوع زیست محیطی زیبایی دارند و هر سه  جاذبه‌های بکر معرف خودشان را دارند. لذا اگر بین اینها اتوبوس گردشگری راه‌اندازی می‌کردند، هم می‌توانستند اقتصاد گردشگری این مناطق را رونق دهند و هم اینکه می‌توانستند به اقتصاد این مناطق کمک کنند؛ بعد از آن می‌توانستند صنایعی را به منطقه بیاورند که آسیب‌زا هم نباشد‌.

اروجی افزود: لذا ما باید صنایع آلاینده را حذف کنیم و صنایع های‌تک را در این سه منطقه پیش بگیریم و مکملش بحث گردشگری هم ایجاد کنیم. البته تا حدی قشم وارد این موضوع شده و مسافر گردشگری هم در ایام تعطیل در این منطقه سرسام‌آور است، ولی متاسفانه اینها را ساماندهی نکردیم و پیوند ندادیم.

وی گفت: باید برنامه راهبردی جامع درخصوص توسعه گردشگری جزایر مناطق آزاد ایجاد نماییم  و حتی در خلیج فارس تبلیغات جهانی کنیم؛ چراکه می‌تواند مشتری جذب کند و موثر باشد. باید تاکید داشت که خیلی از کارمندان و کارگران کشورهای اطرافمان زمان‌های استراحتشان دوست دارند که به جای تفریحی بروند؛ لذا بهترین جاذبه‌ها را در این مناطق می‌توان ایجاد کرد و گردشگرانی که علاقه‌مند به مسائل زیست محیطی هستند، به قشم و اروند و کیش یا مناطق دیگر آورد که البته هر کدام از اینها محیط زیست متفاوت و جذاب دارند.

این کارشناس افزود: اگر در کشور دیگری جنگل حرا وجود داشت، قطعا محل درآمد و اشتغال‌زایی خوبی می‌توانست ایجاد کند؛ ضمن اینکه ما سرزمین ستارگان هم در قشم داریم که بکر و زیباست، غار نمکی هم که در این منطقه عالی است، روستاهای بکر و دست نخوره هم داریم که برای بوم‌گردها می‌تواند جذاب باشد.

وی در پاسخ به این سوال که چقدر تحریم‌ها و بیماری کرونا به جذب گردشگر آسیب می‌زند و چه راه حلی می‌توان پیش رو گذاشت تا گردشگر خارجی بیش از گذشته به کشور و مناطق آزاد بیاید، تصریح کرد: تحریم‌ها و بخصوص کرونا بی‌تاثیر در جذب گردشگر نبوده، ولی ما می‌توانستیم با برنامه‌ریزی صحیح و با توسعه گردشگری مسئولانه، در دوران کرونا شرایط را متعادل کنیم‌. چطور شده که کارخانه‌ها را دوباره راه‌اندازی کردیم و الحمدالله نیز کارگران زیادی هم صحیح و سالم مشغول به کارند؟ بنابراین ما می‌توانستیم گردشگری مسئولانه را نیز راه‌اندازی کنیم.

اروجی افزود: گردشگری مسئولانه، گردشگری است که هم مهمان و هم میزبان‌، پروتکل‌ها را عملا رعایت کنند، نه آنکه در حرف ملزم به رعایت شوند و هر کاری دلشان بخواهند صرفا با بیان جمله رعایت پروتکل های بهداشتی انجام دهند. متاسفانه این جمله که در جامعه ما باب شده که فلان اقدام با رعایت پروتکل‌های بهداشتی انجام شد، بسیار سخره‌آور است‌. برخی هر کاری دلشان می‌خواهد می‌کنند و بعد می‌گویند با رعایت پروتکل‌ها این اقدام صورت گرفت.

وی ادامه داد:‌ اینکه مهمان و میزبان در بحث گردشگری پروتکل‌ها را عملا رعایت کنند، گردشگری مسئولانه محسوب می‌شود؛ همان طور که تولید مسئولانه داریم، گردشگری مسئولانه هم می‌توانیم داشته باشیم و گردشگران می‌توانند به مناطق مختلف رفت و آمد داشته باشند.

این کارشناس اظهار داشت: اصلا جالب این است که گردشگری مسئولانه اگر در شرایط کرونا انجام بگیرد، نه تنها ضرر ندارد، بلکه برای اعصاب و آرامش روحی و روانی مردم و جامعه می‌تواند موثر باشد.

اروجی تاکید کرد: متاسفانه مسئولان مربوطه دیوار کوتاه‌تری از گرشگری پیدا نکردند و تمام تجمعات دیگر را فراموش کردند و تا آمار بیماران کرونایی بالا می‌رود می‌گویند که مربوط به مسافرت‌هاست‌. بهتر است کمی منصف باشید و بگویید درصدی از این آمار مربوط به گردشگری است، نه آنکه همه را گردن گردشگری بیندازید‌.

وی گفت: در این شرایط، تمام صنایع مربوط به گردشگری در حال ورشکستگی هستند‌، هتل‌ها مسافرانشان کم شده، دفاتر خدماتی گردشگری و راهنمایان گردشگری و سیستم حمل و نقل همه با مشکل مواجه شدند‌.

این کارشناس تاکید کرد: درست است که تحریم‌ها و بیماری کرونا وجود دارد، ولی با تبلیغ شاخه‌ای از گردشگری بنام گردشگری مسئولانه می‌توانیم یک برندی ایجاد کنیم و حتی برایش لگو تهیه و تبلیغ کنیم و نشان دهیم که در هتل‌ها و جابجایی‌ها پروتکل‌ها رعایت می‌شود و خود مسافران هم شرایط را درک می‌کنند و ملزم به رعایت نکات بهداشتی هستند.

اگر اینها را تبلیغ کنیم، هم می‌توانیم نه تنها گردشگر داخلی، بلکه گردشگر خارجی هم جذب کنیم؛ اما فقط باید اعتمادسازی کنیم. آنهایی که رکود گردشگری را گردن تحریم‌ها و بیماری کرونا می‌گذارند، مقداری اشتباه می‌کنند و به نحوی می‌خواهند ضعف مدیریت خودشان را بپوشانند، اما ما می‌توانیم با معرفی گردشگری مسئولانه، به گردشگری رونق دهیم.

اروجی در پاسخ به این سوال که همسایگان ما در مناطق آزاد چقدر به بحث گردشگری توجه کردند و آیا می‌توان از تجربیات این کشورها در مناطق برای جذب گردشگر استفاده نمود، اذعان داشت‌: البته که همسایگان ما از جاذبه‌های گردشگری در مناطق آزادشان استفاده زیادی کرده‌اند؛  البته دبی، قطر‌، عمان و کشورهایی دیگر زمینه گردشگری را از قبل آماده داشتند و همچنان هم از آنها استفاده می‌کنند؛ ممکن است کمی آمارشان به سبب بیماری کرونا کمتر شده باشد؛ چراکه در گردشگری مسئولانه یک مقداری کمیت فدای کیفیت می‌شود، یعنی چون کیفیت را بالا می‌بریم طبیعتا کمیت پایین می‌آید و خب این آمار را پایین می‌آورد؛ ولی با این وجود گردشگری متوقف نمی‌شود‌.

این که بخواهیم در جذب گردشگر از کشوری الگو بگیریم، درست نیست. واقعیت این است که کشوری نمی‌تواند از کشور دیگر الگو بگیرد، هر کشوری متناسب با استعدادهای ذاتی خود، خلاقیت و ابتکار به خرج دهد و گردشگری‌اش را توسعه می‌دهد. همین خلاقیت، ابتکار و تنوع است که گردشگری را جذاب می‌کند؛ مثلا در خلیج فارس یک گردشگری رقابتی داریم، دبی، عمان و قطر یکسری جذابیت دارند، ایران هم در کیش و قشم جذابیت‌های دیگری دارد؛ لذا باید روی روش‌های خاص خود کار و ابداع کنیم‌، خلاقیت به خرج بدهیم و در نهایت با روش تبلیغ و بازاریابی، استفاده از از روش مدیریت علمی گردشگری و به کارگیری برنامه جامع، به توسعه گردشگری کمک کنیم.

وی گفت: ما هنوز راجع به گردشگری در خلیج فارس یک برنامه جامع نداریم، یکی از محورهای توسعه هرمزگان می‌تواند بحث توسعه گردشگری باشد، منتهی در صورتی که از برنامه راهبردی گردشگری استفاده شود. اکنون خلیج فارس در دنیا مطرح است و ما هم می‌خواهیم بگوییم که خلیج همیشه فارس، در حالی که که کشورهای بیگانه نام دیگری استفاده می‌کنند؛ به همین دلیل لازم است که برنامه منسجم گردشگری برای این منطقه پیاده کنیم‌.

ما مرز طولانی، جزایر و بنادر متنوعی داریم، لذا اینها را می‌توانستیم در یک برنامه جامع معرفی کنیم‌، کاربری‌های هر کدام از مناطق را مشخص کنیم و طبق برنامه مدون به توسعه بحث گردشگری کمک کنیم، اما متاسفانه این کارها را انجام ندادیم‌. این برنامه‌ها باید از خلاقیت و ابتکارات خود ما باشد؛ ما محیط زیست، تنوعات و فرهنگ متفاوت از کشورهای دیگر داریم؛ بنابراین راهکارها و برنامه‌هایمان باید مخصوص خودمان ولی در عین حال جذاب برای گردشگر خارجی باشد.

اروجی افزود: اینکه بخواهیم مثل کشورهای دیگر عمل کنیم و یا اینکه آنها مثل ما عمل کنند، تنوع از بین می‌رود. لذا ما باید یک گردشگری خاص ایرانی در جزایر مناطق آزاد ایجاد کنیم و در بنادر جنوبی خودمان با برنامه‌، زمینه‌سازی و تبلیغات درست را مهیا کنیم. حتی در شرایط کرونایی با برند جدید و ایجاد الگویی به نام گردشگری مسئولانه می‌توانیم در مقابله با کرونا تبلیغات کنیم و حتی در شبکه‌های تلویزیونی و رسانه‌ها نشان دهیم که مثلا در ایران هتل‌ها با این طریق پروتکل‌ها را رعایت می‌کنند.

این کارشناس ادامه داد: اکنون ثابت شده که کرونا، ویروسی است که در ارتباطات انسانی افزایش پیدا می‌کند، هر چقدر بتوانیم ارتباطات انسانی در چارچوب پروتکل‌ها را رعایت کنیم، در زمینه افزایش توریسم می‌توانیم موفق باشیم‌.

وی چارچوب پروتکل‌ها را دست شستن، ماسک زدن، ضدعفونی کردن فضا‌، دست ندادن و هوادهی فضای محیط عنوان کرد و افزود: اگر اینها را رعایت کنیم و به واسطه رسانه‌ها به دنیا نشان دهیم که این اصول انجام می‌گیرد و در عین حال آموزش‌های لازم را هم به کارکنان بدهیم، می‌توانیم در این شرایط موفق عمل کنیم.

اروجی تاکید کرد: باید به دنیا نشان دهیم که این اقدامات برای گردشگری مسئولانه صورت می‌گیرد و از این طریق فضا را برای گردشگری مسئولانه آماده می‌کنیم‌‌. باید نشان دهیم که سیستم حمل و نقل ما دیگر مثل سابق نیست و ازدحام ندارد، یا اینکه در هواپیماها، قطارها و دیگر وسایل حمل و نقل و حتی سیستم شهری پروتکل‌ها رعایت می‌شود.

این کارشناس اظهار نمود: سیاست ما درخصوص مناطق آزاد این بود که کیش، قشم و اروند به عنوان دروازه ورود گردشگری به ایران باید معرفی شود‌. در واقع اینها باید دروازه ورود گردشگر باشند؛ برای این اتفاق باید یکسری از اصول را رعایت کنیم و گردشگری در دو سطح باید انجام بگیرد؛ یک سطحش بین‌المللی و سطح دیگرش بومی و محلی است. بومی و محلی یعنی اینکه ما محیط زیست و ویژگی‌های خودمان را داریم و باید با توجه به شرایط و با ابتکار و خلاقیت، منطقه بومی خودمان را نشان دهیم تا جذاب واقع شود.

اما سطح بین‌المللی، رعایت اصول در سطح کلی جهان است؛ مثلا در فرودگاه‌ها و تاکسی‌ها استانداردها رعایت شود‌. علائم خیابان‌ها  و جاده‌ها به زبان‌های انگلیسی بیان و به طور کلی استانداردها رعایت شود‌. تمام آن نکاتی که یک گردشگر خارجی وقتی وارد می‌شود، احساس راحتی می‌کند، باید رعایت شود. مسافر باید احساس کند که اینجا خانه خودش است.

وی تاکید کرد: حتما در ترمینال‌های ورودی باید «‌tourism information‌» داشته باشیم. متاسفانه  زمان آقای احمدی‌نژاد مکان‌های از من بپرس درست کردیم و سوال اینجاست که چرا قاعده بین‌المللی را رعایت نمی‌کنیم‌؟ همه دنیا tourism information می‌گویند و این جمله معروفی است؛ اما ما از بیان و ایجاد این موقعیت سرباز می‌زنیم.

وی از تجربه خود از سفر به خارج کشور سخن گفت و تاکید کرد: وقتی به ترمینال کشوری وارد می‌شویم، تابلو tourism information را که می‌بینیم، یک دنیا ذوق و شوق به آدم دست می‌دهد. چند نفر با اخلاق و خوش‌رو در مکانی نشسته‌اند و عین خانواده، آدم را راهنمایی می‌کنند، تا حدی که احساس خودمانی بودن به آدم دست می‌دهد‌. گاها با نقشه آدم را راهنمایی می‌کنند و رفت وآمد و وضعیت حمل و نقل را برایمان روشن می‌کنند؛ آنوقت دیگر کسی نمی‌تواند کلاه سرمان بگذارند و هر چقدر هم سوال کنیم باز هم جواب می‌دهند‌.

این کارشناس در پایان تصریح کرد: ما نمی‌توانیم سطح بین‌المللی را رعایت نکنیم بعد انتظار داشته باشیم که گردشگر خارجی به کشور بیاد. ضمن اینکه در شرایط تحریم هم قرار داریم و برای کشور ما ایران‌هراسی کرده‌اند و شایعات زیاد طرح می‌کنند؛ طبیعتا توریست دلهره دارد و اگر در فرودگاه ضوابط بین‌المللی رعایت نشود، می‌تواند به پشیمانی گردشگر منجر شود.

حسام محمدی، کارشناس مسائل مناطق آزاد:

هدف مناطق آزاد، توسعه گردشگری است؟

اما حسام محمدی کارشناس مسائل مناطق آزاد معتقد است که بحث گردشگری در اهداف اصلی مناطق آزاد جایگاهی ندارد و نمی‌توانیم به واسطه اینکه جزیره کیش ظرفیت گردشگری داشته و منطقه آزاد شده، به دنبال فعال شدن بحث گردشگری در دیگر مناطق آزاد باشیم.

محمدی در یادداشتی نوشت:

با توجه به تمرکز مناطق آزاد ایران بر توسعه گردشگری، همواره این سوال مطرح بوده است که آیا هدف از ایجاد مناطق آزاد تجاری-‌صنعتی، توسعه تولید و صادرات کالا است و یا جذب گردشگر؟

برای بررسی این موضوع، باید به اهداف مناطق آزاد مراجعه نماییم؛ «یونیدو» مناطق آزاد را وسیله‌ای برای تشویق توسعه صنعتی با هدف صدور کالاهای صنعتی می‌داند. «آنکتاد» معتقد است ساختار فعلی تجارت جهانی به زیان کشورهای توسعه نیافته است و مناطق آزاد ابزاری برای دگرگونی این ساختار به نفع کشورهای مذکور است. «سازمان تجارت جهانی» مناطق آزاد را ابزاری برای گسترش تجارت بین‌الملل و یاری دهنده توسعه می‌داند.

در اقتصادهای پیشرفته، نقش مناطق اقتصادی به معنای عام آن‌‌SEZ  عبارتست از: ارائه تخفیف از تعرفه‌ها و مهم‌تر از آن انبارداری و رویه‌های گمرکی به منظور پشتیبانی از زنجیره‌های تامین در نقاط مرزی؛ در مقابل، در اقتصادهای در حال توسعه، هدف اصلی SEZها به طور کلی ساخت، ایجاد تنوع و ارتقای صنایع با جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است.

در بند‌۱۱ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی نیز به ۴هدف اصلی مناطق آزاد اشاره شده است که عبارتند از: انتقال فناوری‌های پیشرفته؛ گسترش و تسهیل تولید؛ صادرات کالا و خدمات؛ تامین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج.

در ماده‌۱ قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری-صنعتی جمهوری اسلامی ایران هدف از ایجاد این مناطق موارد زیر ذکر شده است: تسریع در انجام امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، سرمایه‌گذاری و افزایش درآمد عمومی، ایجاد اشتغال سالم و مولد، تنظیم بازار کار و کالا، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه‌ای، تولید و صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی، ارائه خدمات عمومی.

همانگونه که در تعاریف بین‌المللی و حتی مقررات داخلی مشاهده می‌شود، مناطق آزاد معطوف به توسعه تولید و صادرات کالا و یا ایجاد تسهیلات به منظور خدمات تجاری نظیر خدمات گمرکی، انبارداری و… می‌باشد؛ طبیعتا با تحقق این اهداف سایر شاخص‌های مورد نیاز نظیر گسترش اشتغال، رشد و توسعه اقتصادی، حضور در بازرهای جهانی و‌… نیز حاصل خواهد شد.

اما در عمل مناطق آزاد ایران با تاکید بر ظرفیت گردشگری، ایجاد و فعالیت می‌نمایند که مشخص نیست این موضوع براساس کدام منطق و سند بالادستی وارد اهداف مناطق آزاد گردیده است؟ به گونه‌ای که در طرح توجیهی ایجاد مناطق آزاد جدید بر ظرفیت گردشگری تاکید می‌شود.

مسئولان سازمان‌های مناطق آزاد در گزارش‌ عملکرد خود به آمار گردشگران و طرح‌های تابستانی و زمستانی اشاره می‌کنند و در نظر عامه مردم نیز مناطق آزاد مترادف محلی برای تفریح و خرید کالای خارجی با قیمت مناسب است. با بررسی اهداف و عملکرد مناطق آزاد اولیه نظیر هامبورگ آلمان و شانون ایرلند و همچنین مناطق آزاد موفق حال حاضر دنیا نظیر جبل‌علی امارات، شنژن و هاینان چین، جذب سرمایه در حوزه تولید و تجارت کالا مورد تاکید بوده و موضوع گردشگری به چشم نمی‌خورد.

البته لازم به ذکر است، مقوله گردشگری یکی از ظرفیت‌های قابل توجه کشور است که می‌توان از طریق آن به افزایش درآمد ارزی و کاهش خروج ارز کمک نمود و این کار باید از طریق سازمان‌های مربوطه ازجمله وزارت گردشگری دنبال شود؛ اما الزامات، معافیت‌ها و فلسفه مناطق آزاد سنخیتی با موضوع گردشگری ندارند. مناطق نمونه گردشگری نیازمند ساختار، اختیارات، زیرساخت‌ها و معافیت‌های تخصصی می‌باشند که لزوما در قالب مناطق آزاد تجاری-‌صنعتی تعریف نمی‌شود.

متاسفانه برخی از مناطق آزاد تجاری-‌صنعتی که زیرساخت‌های لازم جهت جذب گردشگر را ندارد، با استفاده از امتیاز معافیت کالای همراه مسافر یعنی فروش اقلام خارجی ارزان (به واسطه عدم پرداخت حقوق گمرکی) اقدام به جذب گردشگر می‌نمایند که این امر به تولید کشور ضربه زده و مغایر اهداف اصلی مناطق آزاد است.

شاید مبدا این انحراف بتوان در ایجاد اولین مناطق آزاد ایران جست‌وجو نمود؛ منطقه آزاد کیش که پیش از انقلاب زیرساخت‌هایی به منظور تفریح و گردشگری در آنجا ایجاد گردیده بود، به عنوان اولین منطقه آزاد معرفی شد.

لذا به منظور کاهش تنش‌ها در سیاستگذاری مناطق آزاد، باید تکلیف مناطق آزاد با مقوله گردشگری روشن شود و اگر بناست محدوده‌ای صرفا به فعالیت‌های گردشگری بپردازد، امتیازات و انتظارات نسبت آن منطقه نیز تعدیل شود تا بهره‌وری منطقه افزایش یابد و مناطق آزاد ایران نیز به اهداف اصلی و تعاریف بین‌المللی نزدیک‌تر شود.

سخن پایانی

در این گزارش تلاش شد تا نقاط ضعف و قوت مناطق آزاد را در جذب گردشگر بهتر بشناسیم و از اقدامات صورت گرفته در جهت جذب گردشگر از زبان معاونین آشنا شویم. در این میان برخی کارشناسان هم از نگاه تک‌بعدی خود نسبت به بحث تجاری بودن مناطق آزاد سخن گفتند؛ اما واقعیت آن است که توسعه صنعت گردشگری می‌تواند مقدمه‌ای برای توسعه سرمایه‌گذاری در دیگر بخش‌های اقتصاد کشور باشد که لازمه آن حضور در زنجیره جهانی گردشگری و نظام‌های بزرگ سامان یافته است.

از سوی دیگر براساس قانون تشکیل و اداره مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، این مناطق به منظور پشتیبانی از فعالیت‌های اقتصادی و برقراری ارتباط تجارت بین‌المللی و تحرک در اقتصاد منطقه‌ای و تولید و پردازش کالا، انتقال فناوری‌، افزایش صادرات غیرنفتی، ایجاد اشتغال مولد و جلب و تشویق سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی‌، صادرات مجدد‌، عبور خارجی و انتقال کالا تاسیس شده‌اند و یکی از کارکردهای این مناطق به منظور تامین و تحقق اهداف فوق، گردشگری و جذب گردشگری است. بنابراین بررسی علمی و کارشناسی کارکرد گردشگری در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ضرورت دارد‌.