نقش بنادر نسل سوم در تحقق اهداف کلان مناطق آزاد تجاری-‌صنعتی

به گزارش اخبار مناطق آزاد، با توجه به پایین بودن هزینه حمل‌ونقل دریایی نسبت به سایر روش‌های حمل‌ونقل، در سرتاسر جهان بنادر حکم دارایی‌های راهبردی کشورها را دارند و کشورهایی که به دریاها دسترسی دارند می‌توانند براساس تنوع بازار، کالاهای ورودی و مشتریان و همگام با تکنولوژی روز، نسبت به توسعه و بهبود زیرساخت‌های بنادر تحت مالکیت خود اقدام نمایند تا ضمن ایجاد مزیت رقابتی نسبت به خلق فرصت‌، رفع نیازهای واحدهای تولیدی و کالاهای اساسی کشور، در افزایش تولید ناخالص ملی‌ کشور نیز نقش‌آفرینی کنند.

جایگاه بنادر در توسعه اقتصادی

بنادر به عنوان یکی از حلقه‌های زنجیره تامین، نقش بسیار مهمی در تسهیل تجارت ایفا می‌کنند، به طوری که براساس آمارها حدود ۹۰درصد وزن کالای مراوده تجارت بین‌المللی از طریق بنادر صورت می‌پذیرد‌. بنادر به عنوان یکی از نقاط کلیدی در چرخه تامین کالا، به سایر بخش‌های صنعتی نیز ماشین‌آلات و مواد اولیه می‌رسانند‌. بنادر در زنجیره تامین، حلقه‌های راهبردی به منظور تسهیل جریان کالا در عرصه بین‌المللی و بخش مهمی از یک شبکه گسترده لجستیک، تجارت و تبادل اطلاعات در تجارت بین‌الملل را فراهم می‌کنند‌.

با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران در منطقه و دسترسی کشورهای حاشیه دریای خزر و اوراسیا از طریق بنادر شمالی و همچنین دسترسی به بازار کشورهای عربی و حوزه خلیج‌فارس و همچنین دسترسی به آب‌های آزاد و بین‌المللی از طریق بنادر جنوبی و عبور کریدورهای بین‌المللی شمال‌-جنوب و شرق-‌غرب، امکان استفاده از ارزان‌ترین روش حمل‌ونقل بین‌المللی جهت دسترسی به بازار سایر کشورهای دور و نزدیک را فراهم ساخته است. بنادر با توجه به زمینه‌های مختلفی همچون برنامه‌ریزی و تدوین راهبرد، بازاریابی و تحقیقات بازار، لجستیک و مدیریت کسب و کار، به انواع گوناگونی دسته‌بندی شده‌اند. توسعه نسلی بنادر نشان می‌دهد که نوع و نحوه حمل بار در تجارت دریایی، بر توسعه زیرساخت‌های بندری اثرگذار است‌‌.

امروزه در بنادر پیشرفته، علاوه بر تخلیه و بارگیری، با فرآوری کالا، ارزش افزوده کالاهای وارده به محوطه بندر را ارتقاء داده و حجم عملیاتی بنادر را بالا می‌برد. در حقیقت این بنادر به یک هاب ایجاد ارزش افزوده تبدیل می‌شوند و تا ضمن کاهش قیمت تمام‌شده تولید کالاها، صادرات مجدد توسعه می‌یابد. در این شیوه از حمل مضاعف جلوگیری شده و با کاهش مصرف سوخت، آلودگی هوا نیز کاهش می‌یابد. ایجاد امکانات، دستگاه‌ها و مزیت‌هایی را در مناطق بندری، سرمایه‌گذاری‌های مختلف در این بنادر توجیه مناسب داشته باشد و بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری هرچه بیشتر در بنادر متمایل شود.

نسل‌های مختلف بنادر

بنادر براساس معیارهایی همچون مدیریت، گسترش فعالیت، برنامه‌های عملیاتی و سازمانی و فناوری اطلاعات به چهار نسل دسته‌بندی می‌شوند. در بنادر نسل اول، فعالیت‌ها فقط در محدوده بندر متمرکزند و تنها کار تخلیه و بارگیری و انبارداری را انجام می‌دهند. در بنادر نسل دوم بندر و دولت و شرکت‌های خصوصی با هم در تعامل هستند که تقریبا بیشتر بنادر فعال در کشور در این دسته طبقه‌بندی می‌شوند و به عنوان هاب حمل‌ونقل و مراکز صنعتی و تجاری شروع به فعالیت کردند. خدمات قابل ارائه در این بنادر محدود به کشتی و کالا بوده، درحالی که در نزدیکی این بنادر صنایع مختلف مشغول به فعالیت هستند. این بنادر به عنوان بنادر صنعتی نیز شناخته می‌شوند.

در دسته دیگر از بنادر تحت عنوان بنادر نسل سوم به دلیل حمل‌ونقل چندوجهی و نیازهای روبه رشد تجارت، به فعالیت‌های بازاریابی و ارزش افزوده کالا پرداخته می‌شود که نقش مهمی در زنجیره حمل‌ونقل یکپارچه که برپایه تولید و توزیع بنا شده است، ایفا می‌کنند. در این بنادر‌، واحدهای تولیدی در پسکرانه بنادر احداث می‌شوند تا با فرآوری مواد اولیه و کالاهای وارده‌، ضمن تولید و اشتغال‌زایی با خلق ارزش افزوده بر روی کالاهای وارداتی، اقدام به صادرات کالا و یا عرضه مستقیم محصول نهایی به بازارهای داخلی از بندر می‌گردد‌.

در بنادر نسل چهارم یا بنادر شبکه، ضمن اتصال مناطق مختلف بندر با همدیگر، بندر با سایر بنادر دنیا نیز در تعامل و همکاری در سطوح بین‌المللی می‌باشد و استفاده از سیستم تبادل الکترونیکی داده‌ها برای مدیریت و حمل‌و‌نقل را در فرآیند‌های بندر نهادینه نموده و تکنولوژی‌ها پیشرفته و استفاده از ماشین‌آلات خودران از ویژگی‌های این بنادر هستند.

نقش بنادر نسل سوم در توسعه اشتغال و صادرات

توسعه کانتینری شدن بنادر، در بنادر نسل سوم اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. اطلاعات به‌موقع در مورد موجودی کالا و کانتینر و جابه‌جایی آنها و امکان چیدن کالا و تخلیه آن از کانتینر، بسته‌بندی و توزین بسته‌بندی‌های مجدد باید تسهیل گردد و این اقدامات با سرعت به صورت مکانیزه انجام گیرد. ارائه خدمات ارزش افزوده بر روی کالاهای ورودی به محدوده بنادر و ایجاد واحدهای تولیدی مرتبط با هر یک از کالاها می‌تواند در توسعه صادرات و نیز اشتغال‌زایی تاثیر بسزایی داشته باشد. در واقع با ایجاد مزیت‌های قانونی و معافیت‌های گمرکی در بندر نسل سوم، باید امتیازهای ویژه و جذابیت جهت احداث انواع کارخانه‌ها در محدوده بنادر و پسکرانه یک بندر نسل سوم فراهم شود.

از نمونه‌های موفق در کشور می‌توان به احداث صنایع تولیدی متعدد در پسکرانه بنادر امام(ره)، امیرآباد، شهید رجایی و همچنین وجود دو شهرک صنعتی در مجاورت و پسکرانه مجتمع بندری کاسپین منطقه آزاد انزلی و نیز یک شهرک صنعتی در حال ساخت در پسکرانه این مجتمع بندری در شمال کشور اشاره کرد که ضمن تمرکز بر تولیدات دارای ارزش افزده، باعث افزایش اشتغال‌زایی و کاهش قیمت تمام‌شده کالا و همچنین توسعه صادرات در سال‌های اخیر گردیده است.

وظایف و اهداف مناطق آزاد در حوزه لجستیک

یکی از اقدامات اخیر در مناطق آزاد، تشکیل کارگروهی تحت عنوان لجستیک مناطق آزاد است. با توجه به مزیت‌های جغرافیایی هر منطقه در شمال و جنوب و دسترسی به مرزهای آبی، این امکان فراهم می‌باشد تا با پیوندهای استراتژیک در مناطق، ضمن رفع گلوگاه‌ها و فرآیندهای دست و پاگیر در مناطق آزاد؛ این مناطق تبدیل به مسیر مناسبی برای ترانزیت کالا محسوب گردند و باتوجه به مزیت حمل‌ونقل ترکیبی دریایی‌، جاده‌ای و ریلی ایران به عنوان شاهراه ترانزیتی ایفای نقش نماید.

با عنایت به تعاریف بنادر نسل سوم و راهبردها و اهداف تشکیل مناطق آزاد و مزیت‌های قانونی و جغرافیایی هر منطقه، بنادر نسل سوم نقطه‌ای برای تغییر مدل حمل‌و‌نقلی هستند، مراکز تولید و افزایش ارزش افزوده می‌باشند و ایجاد مراکز لجستیکی در بنادر دنبال می‌شود. براساس قانون چگونگی اداره مناطق آزاد و وظایف این مناطق در کشور و همچنین موقعیت ژئوپلیتیک آنها در مبادی ورودی و خروجی کشور به دلیل اینکه این مناطق در مرزهای کشور واقع شده‌اند، تولید و اشتغال پایدار از طریق فرآوری مواد اولیه و خلق ارزش افزوده و صادرات از راهبردهای اصلی مناطق آزاد به شمار می‌روند. بر همین اساس برای رونق تولید در مناطق، مشوق‌های قانونی در ورود مواد اولیه و ماشین‌آلات بدون پرداخت عوارض گمرکی درنظر گرفته شده که این عامل و همچنین معافیت‌های مالیاتی، اشتغال و سرمایه‌گذاری خارجی را می‌توان سه عامل طلایی تولید در مناطق آزاد به شمار می‌آیند.

بر همین اساس، به منظور تسهیل تولید و کسب و کار در مناطق آزاد‌، سرمایه‌گذاران در بخش صنعت مناطق می‌توانند ضمن واردات ماشین‌آلات تولیدی و مواد اولیه مورد نیاز واحد تولیدی خود را نیز بدون پرداخت عوارض گمرکی سرزمین اصلی، وارد واحد تولیدی شده و پس از تولید، امکان صادرات محصول به خارج از کشور و یا (بر‌اساس فرآیند اداری و تعیین میزان درصد ارزش افزوده و درصد ورود در کمیسیون مربوطه در دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد) صادرات به سرزمین اصلی که مشمول معافیت‌ها و کاهش هزینه‌های گمرکی نیز می‌گردند، امکان‌پذیر می‌باشد که نقش بسزایی در کاهش هزینه‌های تولید (همچون حمل‌ونقل)، سرمایه در گردش (مواد اولیه) و سرمایه ثابت (ماشین‌آلات بدون عوارض) دارا می‌باشد.

جایگاه بنادر در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی

از سوی دیگر باتوجه به بررسی اجمالی زیرساخت‌های مناطق آزاد و نیز موقعیت و مزیت‌های جغرافیایی این مناطق؛ منطقه آزاد انزلی در شمال و مناطق آزاد کیش، قشم، چابهار و اروند در جنوب کشور علاوه بر مزیت‌های قانونی مناطق آزاد، از مزیت ساحلی بودن و دسترسی به دریا و برقراری ارتباط تجاری از مسیر دریا و بهره‌مندی از اقتصاد دریامحور نیز برخوردار می‌باشند.

بر همین اساس، در محدوده منطقه آزاد انزلی دو بندرگاه انزلی و بندر جدیدالاحداث کاسپین (تحت مدیریت سازمان منطقه آزاد انزلی)‌، منطقه آزاد چابهار دارای بنادر شهید بهشتی و شهید کلانتری، منطقه آزاد اروند دارای بنادر آبادان و خرمشهر‌، بندرگاه کیش و بندر قشم می‌باشند که امکان بهره‌مندی مرزهای آبی و تجارت دریامحور از طریق حمل دریایی در این مناطق را میسر ساخته‌اند. بنادر شهید رجایی، امام خمینی‌(ره)، امیر‌آباد، بوشهر، نوشهر و آستارا به عنوان بنادر مناطق ویژه اقتصادی در جنوب و شمال کشور به دلیل مشارکت در امر صادرات، واردات، ترانزیت، ترانشیپ و انجام فعالیت‌های ارزش افزوده، نقش مهمی در اقتصاد خرد و کلان ایفاء می‌کنند.

مزیت بنادر نسل سوم در مناطق آزاد

با توجه به تعریف بنادر نسل سوم و مزیت‌های تولید در مناطق آزاد‌، به نظر می‌رسد ارتقاء و تبدیل بنادر این مناطق به بنادر نسل سوم می‌تواند باعث رونق بیشتر بندر و مناطق آزاد در جهت تحقق اهداف از پیش تعیین شده که همان توسعه تجارت و کسب و کار می‌باشد، گردد.

اقدامات لازم برای تبدیل شدن به بندر نسل سوم می‌توان به کانتینری کردن کالا، مکان‌یابی و توسعه بندر جهت توسعه تجارت بین‌الملل و زنجیره ترانزیت کالا تبدیل فعالیت‌های بندری از جابه‌جایی، انبارداری، تولید و پردازش به مراکز جهت توزیع اطلاعات کالا و فعالیت‌های لجستیکی‌، اصلاح ساختار بندری و توجه به مدیریت ارتباط با مشتریان‌، ایجاد ارزش افزوده و ارائه ترکیبی از خدمات به مشتریان و در نهایت توجه به عوامل فناوری ارزش افزوده و توسعه آی‌.تی فعالیت‌های بندری می‌توان اشاره نمود.

از مزایای این رویکرد می‌توان به کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل‌، کاهش مدت زمان تولید و همچنین کاهش هزینه‌های گمرکی و کاهش سرمایه درگردش تولید اشاره کرد که می‌تواند در قیمت تمام‌شده کالا و ارتقای شاخص‌های لجستیکی و همچنین افزایش رقابت‌پذیری محصولات تولیدی کشور به محصولات صادراتی نقش‌آفرینی نماید.

با فعال‌سازی شهرک‌های صنعتی در پسکرانه و مجاورت بنادر می‌توان این انتظار و راهبرد را عملی نمود تا مواد اولیه در بنادر مناطق آزاد وارد و پس از فرآوری‌، بسته‌بندی و ایجاد ارزش افزوده بر مواد اولیه و با ایجاد ارزش افزوده بر کالای وارده در بندر و ایجاد اشتغال مولد و پایدار اقدام به صادرات مجدد کالا تولید شده در بندر نمود. اما نکته حائز اهمیت در انتخاب نوع صنایعی است که در پسکرانه بنادر می‌بایست احداث گردند‌.

بی‌شک در ابتدا باید بازارهای هدف مشخص و بر همان اساس نسبت به مطالعات بازار اقدام نمود و کالاها و صنایعی انتخاب شودن که مواد اولیه آنها در کشورهای موردنظر وجود داشته باشد و محصول تولیدی نیز بر همان اساس دارای بازار باشد. حجم مواد اولیه نیز باید به‌گونه‌ای باشد که به دلیل حجیم بودن کالا، کاهش قابل توجهی در هزینه حمل‌ونقل حاصل گردد. با درنظر گرفتن حجم کالا (مواد اولیه و محصول تولیدی) و نیز مطالعات بازار، می‌توان صنایعی که حداکثر استفاده را از مزیت‌های ذکر شده، کسب می‌کنند و با رعایت مقررات زیست محیطی، در پسکرانه بنادر راه‌اندازی نمود.