منطقه آزاد ارس، پیشرو توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در میان مناطق آزاد

این مصاحبه با هدف آشنایی با بسترهای ایجاد شده در کشور جهت دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان و جایگاه مناطق آزاد در این حوزه تنظیم شده است. در شماره آتی نیز درخصوص دستاوردهای منطقه آزاد ارس از زبان مدیران و تصمیم‌گیران این سازمان خواهیم نوشت و قسمت آخر پرونده ویژه ما هم مصاحبه با شرکت‌های دانش‌بنیان موجود در منطقه آزاد ارس خواهد بود.

? ضمن تشکر از وقتی که در اختیار بنده قرار دادید و قبول زحمت فرمودید؛ به عنوان اولین سوال بفرمایید در سال‌های اخیر با تاکیدات مقام معظم رهبری در قالب بند‌های۱، ۲ و ۳ راهبرد اقتصاد مقاومتی و پیگیری‌های مجدّانه دولت محترم در وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، شاهد حرکت‌های خوبی در جهت توسعه و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان هستیم. اما با عنایت به این که اقتصاد دانش‌بنیان یک نظام اقتصادی-اجتماعی با استلزامات و قواعد مبنایی جهان شمول است، به نظر شما در جمهوری اسلامی ایران نظام اقتصادی دانش‌بنیان و یا بسترهای آن به وجود آمده است؟

– دکتر زهرا امام جمعه: نظام اقتصاد دانش‌بنیان یک زنجیره است که از بانک تا بازار را تشکیل می‌دهد. ما در چند سال اخیر در کشورمان یکی، دو حلقه‌اش را اصلاح کرده‌ایم، مخصوصا در بخش بانک و وام و برخی حمایت‌های دیگر. راه‌اندازی و پا گرفتن نظام اقتصادی دانش‌بنیان نیاز به حمایت نهادی و همه‌جانبه دارد. مثلا در امریکا دانشگاه از طرح‌های علمی که قابلیت عملیلاتی و ارزش افزوده خوبی دارد، توسط اساتید مورد حمایت ویژه مالی قرار می‌گیرد. تولید محصول نیز با حمایت وارد بازار می‌شود. حتی با استقلال شرکت‌های دانش‌بنیان نیز ورود آنها به بازار رقابت با یک چتر حمایتی ۱۰ساله همراه است. البته دانشگاه تهران هم در چند سال اخیر در تلاش است منابع مالی محدود خود را به طرح‌های دانشجویی ویژه اختصاص دهد؛ و یا کشور تایوان که کشور کوچکی در شرق آسیا است که یک اقتصاد دانش‌بنیان واقعی را شکل داده است. متاسفانه در ایران ما هنوز به زنجیره اقتصاد دانش‌بینان نرسیده‌ایم و حلقه‌های این زنجیره نیز با هم هماهنگ نیستند.

اما با این حال باید توجه کنیم که اقتصاد دانش‌بنیان ارزش افزوده بسیار بالاتری از اقتصاد منابع محور ایجاد می‌کند و با سرمایه‌گذاری کم و بهره‌وری بهینه از منابع، نتیجه قابل توجه بدست می‌آید. در سال‌های اخیر خوشبختانه با پیگیری‌های ویژه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، شرکت‌های دانش‌بنیان مورد توجه و حمایت قرار گرفته‌اند و ما نمونه‌های موفق خوبی در این حوزه را شاهد هستیم که در بخش خدمات و بازار شرکت‌های مثل دیجی‌کالا و تاکسی‌های اینترنتی متعدد و در بخش تولید شرکت‌های واقعا قوی مثل شرکت سیناژن که در حوزه دارو و بیوتکنولوژی فعالیت می‌کند.

– دکتر واعظی: اولین اقدام برای داشتن اقتصاد دانش‌بنیان، جدا شدن و «رها شدن» از اقتصاد نفتی و یا به اصطلاح اقتصاد رانتی است. درآمد نفت باعث شده است دانشگاه، صنعت و مدیریت در کشور ما تحت تاثیر قرار گرفته و ناکارآمد شود. دانشگاهی که تمام فعالیت‌های آن اعم از تربیت دانشجو، پایان‌نامه و رساله‌های تحقیقاتی و یا حقوق اساتید و پژوهشگران از طریق دولت و با پول نفت تامین شود، احساس نیاز نخواهد که به طرف صنعت و تولید برود. صنعت نیز که تحت حمایت شدید دولت است و برای تولید محصولی مانند پراید (که هیچ‌گونه نیازی به علم و تکنولوژی ندارد) انحصاری عمل می‌کند و متاسفانه کمک‌های زیادی هم از بودجه دولت می‌گیرد قطعا خود را ملزم به رعایت استاندارد های جهانی خودرو و استفاده از فناوری‌های نوین نمی‌بیند که سراغ دانشگاه و پژوهش و فناوری بیاید.

در سطح مدیریت هم وضع ما تعریف چندانی ندارد. مدیریت در کشور ما یعنی دست یافتن به مالکیت فیزیکی، یعنی نفت، معدن، جامدات و مایعات؛ در حالی که در اقتصاد دانش‌بنیان منابع انسانی و دانش و مهارت یعنی ثروت و سرمایه. بنابراین استقرار واقعی اقتصاد دانش‌بنیان در نتیجه فرو ریختن اقتصاد نفتی و ساختن اقتصاد مبتنی بر دانش، مهارت و بهره‌وری محقق می‌شود.

? آقای دکتر واعظی یعنی می‌فرمایید ما نظام اقتصادی دانش‌بنیان نداریم، اما؟!

– دکتر واعظی: اما در چند سال اخیر قدم‌های خوبی برای پیاده‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان برداشته‌ایم، بسترسازی نهادی و ساختاری کرده‌ایم که فضای تنفس بیشتر برای اقتصاد دانش‌بنیان ایجاد شود. در این راستا نقشه جامع علمی کشور و سند ملی راهبرد علم و فناوری کشور جزء اولویت‌های وزارت علوم قرار گرفته است و مشوق‌ها و معافیت‌های زیادی را برای شرکت‌های دانش‌بنیان در قالب مدیریت پارک‌های علم و فناوری در نظر گرفته‌ایم و در تلاش هستیم ساختار، قوانین و مقررات در جهت بسترسازی برای ایجاد اقتصاد دانش‌بنیان اصلاح گردد. به هر حال اقتصاد دانش‌بنیان یا باید با تخریب دفعی ساختار اقتصاد مریض و رانتی ایران انجام شود که با توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و بین‌المللی، در حال حاضر امکان‌پذیر نیست و یا به صورت تدریجی و گام به گام.

? در قالب شبکه نوآوری ملی، دولت به عنوان مدیر ارشد این شبکه، چه سیاست کلانی را برای مشخص کردن اولویت‌های توسعه اقتصادی فناورانه کشور در دست اقدام دارد؟ آیا این اولویت‌ها منطبق با نیازهای راهبردی، ظرفیت‌های مناطق مختلف کشور است؟

– دکتر زهرا امام جمعه: متاسفانه اولویت‌های کشور براساس نیازهای درونی و یا نیاز بازارهای پیرامونی هنوز مشخص نشده است. شرکت‌های دانش‌بنیان ما بیشتر در حوزه‌هایی مثل نانو و بیوتکنولوژی فعال هستند و تلاش‌های نظامند و دانش‌بنیان براساس نیازهای راهبردی کشور نیست. پس اول نیازمند یک بازنگری در اولویت‌ها مبتنی بر راهبرد اقتصاد مقاومتی هستیم. به طور مثال در مورد توسعه کشاورزی گلخانه‌ای که نیاز اساسی برای امنیت غذایی، استقلال، حفظ محیط زیست و بهره‌برداری بهینه از منابع اساسی کشاورزی است، کارهای دانش‌بنیان و تحقیقاتی مدونی نداریم.

– دکتر واعظی: در حال حاضر کشور ما در شرایط تحریم قرار دارد. قبل از تحریم اولویت‌های تحقیقاتی و فناورانه در کشور به سه حوزه هسته‌ای، نانوتکنولوژی و بیوتکنولوژی محدود بود، اما در حال حاضر اولویت‌های ما تامین نیازهای فنی-تکنولوژیک صنایع داخلی است و همچنین تامین نیاز کشور به داروهایی که قبلا از خارج وارد می‌شد. اتفاقا قبلا از این مصاحبه، پارک و علم و فناوری استان میزبان یازدهمین جلسه کمیته علمی مشترک با شرکت مس سونگون بود. آنها در این همکاری پارک علم و فناوری استان از طریق شبکه شرکت‌های دانش‌بنیان خود نیازهای فناورانه و تجهیزاتی را که شرکت مس از خارج وارد می‌کند را تامین خواهد کرد.

? به نظر شما مناطق آزاد با داشتن موقعیت‌های منحصر‌به‌فرد ژئوپلتیک، ظرفیت‌های خاص اقتصادی در حوزه صنعت، کشاورزی، تجارت و توریسم، در دسترس بودن شبکه ارتباطی درونی–بیرونی و آزادی نسبی از لحاظ قوانین اقتصادی، چه جایگاهی در ایجاد نظام اقتصادی دانش‌بنیان ملی دارند؟

– دکتر زهرا امام جمعه: در مورد مناطق آزاد باید بگوییم که هر منطقه‌ای دارای خصوصیات و ظرفیت‌های منحصر‌به‌فرد خود می‌باشد که در برخی زمینه‌ها شاید مشابه هم نیستند. مثلا منطقه آزاد ارس و اروند در بسیاری از زمینه‌ها مشابه هم نیستند، نه در ظرفیت‌ها و نه در نیازهای درونی و بیرونی. پس باید با توجه به این خصوصیات، اولویت‌های مناطق آزاد هم از طرف دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویزه اقتصادی کشور تعیین شود تا شرکت‌های دانش‌بنیان متناسب با این پتانسیل‌ها، جذب این مناطق گردند تا ضریب موفقیت‌شان هم بیشتر باشد. ممکن است شرکت دانش‌بنیانی در یکی از این مناطق بدون توجه به این اولویت‌ها سرمایه گذاری کند و عملا موفق به تامین اهداف خود نگردد و این می‌تواند یک تبلیغ منفی بر علیه مناطق آزاد و تلاش‌های دانش‌بنیان اقتصادی در آنها باشد. هر چند این اولویت‌بندی در مناطق آزاد وابسته به اولویت‌بندی‌های کلان کشوری است و موضوع اقتصاد دانش‌بنیان اول لازم است در کل کشور تعیین تکلیف شود.

– دکتر واعظی: مناطق آزاد با ظرفیت‌های قانونی و زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری خود می‌توانند در ارتباط با ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان مشترک با کشورهای خارجی بهترین نقش را داشته باشند. زیرا اگر ما بخواهیم پروژه‌های مشترکی با شرکت‌های دانش‌بنیان خارجی تعریف کنیم و آنها را به به سرزمین اصلی دعوت نماییم، به دلیل بروکراسی سنگین و قوانین دست و پاگیر فراوان عملا آنها را گرفتار خواهیم کرد. اما مناطق آزاد به دلیل سهل بودن قوانین و چابک بودن نظام اداری می‌توانند بهترین جایگاه همکاری‌های مشترک فناورانه با شرکت‌های دانش‌بنیان خارجی باشند.

ما امروز نمی‌توانیم نفت بفروشیم، این یک فرصت بی‌نظیر برای حرکت اقتصاد ما در مسیر درست است. سال گذشته میزان صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان ما ۲۵۰میلیون دلار و میزان فروش داخلی کشور هم بیش از ۶۰۰۰میلیارد تومان گزارش شده است؛ امسال یعنی در آمار سال‌۱۳۹۸ قطعا این رقم‌ها افزایش قابل توجهی خواهد داشت. خوشبختانه دولت نیز با افزایش ۷۳درصدی بودجه پارک‌های علمی-فناوری در سال‌۱۳۹۹ نشان داد که گسترش فعالیت‌های دانش‌بنیان را راهکار برون‌رفت از شرایط جنگ اقتصادی فعلی می‌داند.

قیمت دلار هم یک فرصت دیگری برای افزایش رقابت‌پذیری محصولات تولیدی شرکت‌های دانش‌بنیان ما بوده است و به آنها این امکان را داده است که در رقابت قیمتی با کالاهای چینی دست بالاتر را داشته باشند. البته کیفیت کالای تولیدی شرکت‌های دانش‌بنیان ما در برخی موارد حتی قابل رقابت با محصولات اروپایی است، اما واردات کالاهای خارجی به خصوص چینی با دلار ارزان عملا فرصت رشد را از شرکت‌های داخلی می‌گرفت. پس هر بخشی از کشور که از افزایش قیمت دلار متضرر شده باشد، اقتصاد دانش‌بنیان و شرکت‌های دانش‌بنیان از این تحول اقتصادی بهره برده است.

? به نظر شما مسیر رشد شرکت‌های دانش‌بنیان برای بعد از تحریم‌ها و نوسانات ارزی هم قابل پیش‌‌بینی است؟

– دکتر واعظی: در این ارتباط واقعا نگران هستیم. اگر احیانا بعد از گذشت شرایط تحریم ما به رویه قبل از تحریم بازگردیم و بخواهیم به پول نفت تکیه کنیم و شرکت‌های فناورانه خود را که تازه پا گرفته‌اند فراموش کنیم، این بار با تعطیلی شرکت‌های دانش‌بنیان و مهاجرت آنها از کشور مواجه خواهیم شد که اثرات سوء آن به مراتب بیشتر از مهاجرت نخبگان خواهد بود.

? آیا مناطق آزاد می‌توانند با داشتن استقلال نسبی قانونی در حوزه اقتصاد خرده نظام اقتصادی منحصربه‌فرد خود را طراحی و اجرا نمایند؟ همچنین این خرده نظام باید در راستای توسعه بازار‌های صادراتی شکل بگیرد یا جایگزینی واردات محصولات خاص در شرایط تحریم؟

– دکتر زهرا امام جمعه: مناطق آزاد خوشبختانه به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی که با کشورها و جوامع متعددی همسایه هستند و می‌توانند براساس مطالعاتی که بر روی بازار آنها انجام می‌دهند، اقتصاد دانش‌بنیانی را به پشتوانه استقلال نهادی و قانونی خود طراحی و اجرا کنند و کالا و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان خود را به این کشورها و جوامع صادر نمایند. شرکت آمازون یک شرکت جهانی در حوزه بازاریابی و فروش است. ما هم می‌توانیم با استفاده از توافق‌نامه تجارت ترجیحی با اتحادیه اوراسیا، یک آمازون منطقه‌ای برای تامین بازار این منطقه در مناطق آزاد خودمان شکل دهیم.

– دکتر واعظی: بله، می توانند؛ چراکه همان طور که می‌گویید از استقلال نسبی در ساختار اداری و قوانین برخودار هستند و این خیلی مهم است. اما این که اولویت این خرده نظام، بازار داخل باشند یا بازار کشورهای هدف و همسایه مناطق آزاد، نظر ما این است که پارک‌های علم و فناوری متولی تولید و توسعه فناوری باشد و مناطق آزاد شرایط مناسب را برای تولید و صادرات محصولات فناوری و دانش بنیان فراهم نمایند.

? از نظر شما کدام یک از مناطق آزاد ایران در بحث اقتصاد دانش‌بنیان پیشرو بوده‌اند؟

– دکتر زهرا امام جمعه: منطقه آزاد ارس در این حوزه به نظر می‌رسد که از سایر مناطق پیشروتر بوده است. ارس به لحاظ سوق‌الجیشی یک منطقه ویژه است که به راحتی با کشورهای ترکیه، آذربایجان و ارمنستان ارتباط دارد. این ظرفیت خاص می‌تواند مورد توجه شرکت‌های دانش‌بنیان باشد و ارس در این حوزه الگوی سایر مناطق آزاد ایران شود. اخیرا دانشگاه تهران هم ۳شرکت از شرکت‌های دانش بنیان خود را برای حضور در منطقه آزاد ارس تشویق و توصیه کرده است. یکی از این شرکت‌ها در زمینه امور گمرکات دارای، ابتکارات و توانمندی‌های خاص و کارآمدی است.

اما در اقتصاد دانش‌بنیان شاید محوری‌ترین عنصر، دانشگاه است؛ چراکه اقتصاد دانش‌بنیان به دانش احتیاج دارد و دانش هم در دانشگاه تولید می‌شود. فلذا حضور فعال دانشگاه‌ها در مناطق آزاد یک نیاز اساسی برای اقتصاد دانش‌بنیان است همچنین دانشگاه می‌توانند در مناطق آزاد بسترساز شکل‌گیری پارک‌های علمی و فناوری مشترک با کشورهای هدف و همسایه مناطق آزاد شوند. من در روزهای آینده از طرف دانشگاه تهران برای شرکت در یک نمایشگاه بنام نمایشگاه اوراسیا به استانبول خواهم رفت. ترکیه می‌خواهد در این حوزه جغرافیایی یک اتحادیه دانشگاهی ایجاد کند و همچنین هدف دیگر ما در این سفر زمینه‌سازی برای ایجاد یک غرفه دائمی برای دانشگاه تهران در پارک علمی-فناوری دانشگاه استانبول است.

یک فرصت دیگر در مناطق آزاد وجود دارد و آن جذب نخبگان علمی در این مناطق و تعریف پروژه‌های مشترک علمی و فناورانه با کشورهای همسایه برای جلوگیری از مهاجرت آنهاست. نخبگان علمی ما می‌توانند زندگی خانوادگی‌شان را در مناطق آزاد تنظیم کنند و با استفاد از فضای فرهنگی و قانونی مناطق، برای کارهای مشترک تحقیقاتی-علمی به کشورهای همجوار بدون طی تشریفات مفصل اداری بروند. به طور مثال محققان ایرانی می‌توانند در منطقه آزاد ارس ساکن شوند و با دانشگاه نخجوان پروژه‌های تحقیقاتی و علمی را انجام دهند.

– دکتر واعظی: ۱۰۰درصد منطقه آزاد ارس. ارس امروز در موضوع حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان الگوی موفقی برای سایر مناطق آزاد است. ما با همکاری ویژه منطقه آزاد ارس کارهای چند‌جانبه‌ای برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان انجام داده‌ایم و ارس در حال تبدیل شدن به هاب بزرگ تولید محصولات دانش‌بنیان است.

در منطقه آزاد ارس صندوق پژوهش و فناوری با سرمایه اولیه ۳۰میلیارد ریالی تشکیل شده است و متعاقب آن ۹۰میلیارد ریال هم خط اعتباری از طرف صندوق نوآوری و شکوفایی و ۱۰میلیارد ریال هم از طرف معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به این صندوق برای حمایت از شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان تزریق شده است. در کنار صندوق پژوهش و فناوری، راه‌اندازی مرکز رشد واحدهای فناور ارس و برنامه‌ریزی برای ایجاد شهرک فناوری ۵۰هکتاری، منطقه آزاد ارس را پیشرو توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در میان مناطق آزاد ایران کرده است.

? یکی از مباحث موجود در شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان، بحث سرریز تکنولوژی از تجارت خارجی است. در این ارتباط مناطق آزاد چگونه می‌توانند مبدا واردات تکنولوژی و بومی‌سازی آن برای اقتصاد کشور باشند؟

– دکتر زهرا امام جمعه: کشور ما در برخی از حوزه‌ها مثل نانو و بیوتکنولوژی جایگاه بسیار ممتازی در جهان دارد. این در حالی است که کشورهای همسایه ما اغلب در حال توسعه هستند که شاید یک شانس محسوب می‌شود و آنها از لحاظ تکنولوژی وارد کننده به حساب می‌آیند، پس بهترین راه برای استفاده از ظرفیت آنها در مناطق آزاد تولید و صدور کالا و خدمات و یا دانش فنی به آنها در مناطق آزاد متناسب با نیاز آنان است و یا تامین برخی نیازهای فناورانه از طریق واسطه‌گری و یا تعریف پروژه‌های مشترک تحقیقاتی است، وگرنه واردات کالا از آنها مابه ازای خاص فناورانه نمی‌تواند داشته باشد.

– دکتر واعظی: همان طور که در پاسخ به سوالات قبلی عنوان کردم، مناطق آزاد بهترین بستر برای رشد و توسعه شرکت‌های فناور خارجی و چند ملیتی هستند. اما قبل از آن در کشور ما، به صورت کلی لازم است که رویه صدور مجوز فعالیت‌های اقتصادی اصلاح شود. در ایران برای ایجاد یک مجتمع تولیدی ۴۰مورد مجوز و تاییده باید تهیه کنید، اما برای واردات و قاچاق هیچی. این رویه باید اصلاح شود، یعنی برای تولید ۴مجوز، برای واردات ۴۰ مجوز و قاچاق هم متوقف شود.

ما باید نظام تجارت خارجی خود را نیز به صورت جدی اصلاح کنیم و ساختاری را که اجازه می‌دهد پراید بدون هیچ گونه ما‌به ازای فناورانه با تنفس مصنوعی دولت تولید شود، اصلاح نماییم و اجازه دهیم شرکت‌های تولیدی برای پایداری در بازار رقابت به طرف علم، فناوری و بهره‌وری حداکثری بشتابند نه رانت‌های تجاری و مالی.

? با تشکر از وقتی که دادید و توضیحاتی خوبی که ارائه کردید؛ در پایان نکته اگر مدنظر است، بفرمایید.

– دکتر امام جمعه: من هم تشکر می‌کنم از آقای مهندس نریمان رئیس هیات مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد ارس و مجموعه سازمان منطقه آزاد ارس به خاطر همکاری‌های خوبی که با دانشگاه تهران پردیس ارس دارند.

– دکتر واعظی: من هم تشکر می‌کنم از آقای مهندس نریمان رئیس هیات مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد ارس و همکاران سختکوش و حرفه‌ای ایشان که همکاری‌های بی‌نظیری را با پارک علم و فناوری استان داشتند تا بتوانیم در ارس گام خوبی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان برداریم. ان‌شالله در ادامه هم حمایت‌های ایشان تا تحقق آرمان هاب ارس و شهرک فناوری تداوم داشته باشد.