نگاهی به طرح توجیهی شکل‌گیری مناطق آزاد جدید در کشور: رونق‌اقتصادی، درانتظار رای مثبت مجلس

نزدیک به ۳دهه از ایجاد مناطق آزاد کشور می‌گذرد؛ مناطق آزاد با هدف تسریع اجرای امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، تولید و صادرات کالا و انتقال تکنولوژی به داخل کشور بنا شده‌اند؛ بی‌تردید در این سه دهه فعالیت مناطق آزاد، دستیابی به چشم‌اندازهای تعریف شده به صورت صددرصدی نبوده است و این مناطق هم متاثر از شرایط کل کشور در حوزه‌های مختلف در حد توان ماموریت‌های خود را در خصوص وظایف تعریف شده قانونی انجام داده‌اند.

نسل اول مناطق آزاد ایران شامل کیش، قشم و چابهار که بیشترین سابقه فعالیت را در مجموع مناطق آزاد کشور دارند، در دوران پس از جنگ و تنگناهای شدید مالی کشور شکل گرفتند. با نگاهی منصفانه می‌توانیم حرکت رشد نقاطی از کشور را پس از جنگ با این مناطق به صورت گذری بررسی کنیم. مسلما خلاء‌های قانونی در مسیر توسعه و معنای واقعی ترسیم شده در مناطق آزاد که منشا در حرکت به سمت اقتصاد آزاد بود، بزرگترین بازدارنده این مناطق تاکنون بوده است. نسل دوم مناطق آزاد ایران که از دهه هشتاد شکل گرفت شامل منطقه آزاد ارس، انزلی، اروند و ماکو به نسبت نسل اول مناطق آزاد سرعت بیشتری در رسیدن به اهداف تعریف شده و خصوصا ایجاد زیرساخت‌ها و توسعه محلی داشته‌اند، شاید این سرعت شکوفایی بیشتر منشا در تجربه ایجاد نسل اول مناطق آزاد کشور داشته است که با تکیه بر آن، نسل دوم مناطق آزاد بنا گردید.

ایجاد مناطق آزاد تجاری در اغلب کشورها به منظور تسهیل امر صادرات و تعادل اقتصادی با کشورهای دیگر، فارغ از محدودیت‌های قانونی موجود در سرزمین اصلی است. از آنجا که دستیابی به این اهداف، مستلزم ایجاد امکانات و زیرساخت‌های اولیه (مانند آب، برق، راه‌های دسترسی، خدمات عمومی و شهری) و مهم‌تر از همه، تصویب و اجرای قوانین مناسب و تضمین ثبات نظام اقتصادی و مالی است، دولت‌ها در همه کشورهای صاحب مناطق آزاد دست کم در آغاز، نقش فعالی در سرمایه‌گذاری برای ایجاد زیرساخت‌ها به عهده می‌گیرند که این موضوع در ساختار شکل‌گیری مناطق آزاد ایران تاکنون صورت نگرفته و هفت منطقه آزاد کشور بدون وابستگی به بودجه دولتی زیرساخت‌ها و بسترهای جذب سرمایه‌گذاری را انجام داده‌اند. بی‌شک سمت و سوی سرمایه‌گذاری‌ها، ایجاد اولویت‌ها و نیز تعیین رشته‌های فعالیت‌های اقتصادی برای هر منطقه آزاد، تابع دیدگاه استراتژیک و نظریه‌های توسعه است.

در مدخل، دو دیدگاه مهم سنتی و مدرن در کلان شکل‌گیری اقتصاد مناطق آزاد به شرح زیر وجود دارد که پرداختن به این دیدگاه‌ها مسیر توسعه و سرعت اجرای اهداف پیش‌بینی شده در مناطق آزاد جدید در کشور را می‌تواند ترسیم کند.

 

دیدگاه سنتی: تکیه بر مزیت‌های نسبی

دیدگاه معمول در اوایل دهه‌۱۹۹۰، الگوی توسعه را بر امکانات و قابلیت‌های موجود یعنی مزایای اولیه یا مزیت‌های نسبی استوار می‌سازد. بدین معنی که در هر منطقه‌ای براساس مزیت‌هایی که نسبت به مناطق دیگر دارد، ماموریت‌های معینی تعریف شود. براساس این دیدگاه، ایجاد مناطق پردازش صادرات یا EPZ حلقه واسط بین اقتصاد ملی و بازار خارجی را شکل می‌دهد.

 

دیدگاه جدید: حول محور تجارت

دیدگاه جدید، تجارت را به عنوان موتور محرکه گردش مالی و گسترش فعالیت‌های تجاری، نقطه آغاز و محور توسعه قرار می‌دهد. براساس این دیدگاه، در جریان توسعه مناطق آزاد، نخست باید مراکز تجاری میانجی ایجاد شوند. این مراکز شامل شاهراه‌ها و جاده‌های مناسب، راه‌آهن و فرودگاه، انبارها، سیلوها، پایانه‌های حمل و نقل، خدمات مالی و بیمه‌ای اولیه، تسهیلات ارتباطی، ساختمان‌هایی برای استقرار شرکت‌های تجاری، گمرک و… هستند.

بدین ترتیب بستر مناسب برای تجارت فراهم می‌آید و فعالیت‌های سودآور تجاری به تدریج زمینه را برای گسترش واحدهای خدماتی و ایجاد واحدهای صنعتی فراهم می‌سازد و سرمایه و تکنولوژی خارجی در بستر تجارت به منطقه وارد می‌شود. در این راستا، مزیت‌های نسبی و قابلیت‌های اولیه منطقه نیز فعال خواهند شد.

بدیهی است که ورود سرمایه و تکنولوژی خارجی در بستر تجارت، ارزش‌های جدیدی که ارزش‌های ثانویه نامیده می‌شوند، نظیر ابزارهای دانشی، مهارت‌های تخصصی نیروی انسانی، مهارت‌های بازاریابی، تجارب مدیریتی و غیره با مزیت‌های نسبی منطقه (یعنی ارزش‌های اولیه) تلفیق و ممزوج شده، فرازهای نوینی به وجود خواهند آورد.

با مرور این دو دیدگاه می‌توان به راهکار کلی شکل‌گیری مناطق آزاد جدید با توجه به قوانین متفاوت ایجاد به نسبت مناطق آزاد کنونی در بدو شکل‌گیری از جمله لزوم سرمایه‌گذاری دولت در ایجاد زیرساخت‌ها و همچنین ممنوعیت بار مسافری نگاهی مقایسه‌ای و اجمالی به این دو دیدگاه اصلی توسعه داشت.

دیدگاه سنتی توسعه، امکانات موجود را پایه پیشرفت قرار می‌دهد، در حالی که دیدگاه جدید، فرصت‌ها را کشف و فعال کرده و در مواردی فرصت‌ها را ایجاد می‌کند.

در دیدگاه سنتی، داشتن مواد اولیه، نیروی کار ارزان و وجود تقاضا برای محصولات در مناطق مجاور، به عنوان شانس‌های موفقیت اعلام می‌شوند. اما دیدگاه جدید، نه به مواد اولیه و معادن موجود، بلکه به جلب سرمایه‌گذاری‌ها امیدوار است. در اینجا نه نیروی کار ارزان، بلکه نیروی انسانی متخصص مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین به جای بازارهای موجود، به فعالیت بازاریابی امیدوار است و آن را اهرمی برای پشتیبانی صنایع و خدمات منطقه می‌داند. علاوه بر اینها در دیدگاه جدید نگرش‌های مدیریتی نیز متفاوت بوده و همه امور تحت مدیریت سازمانی انجام می‌شود که قابلیت عکس‌العمل مناسب و سریع نسبت به نیازها و تحولات بازار منطقه و جهان را داشته باشد و با روش‌های خلاقانه و پویا از تحرک و قدرت مانور بالایی برخوردار باشد.

انتخاب دیدگاه جدید توسعه مبتنی بر واقعیت‌های موجود دنیا و روابط تجاری است که سرمایه‌ها به طور سیال در مناطق مختلف حرکت می‌کنند. بنابراین استفاده از منابع خارجی برای توسعه مناطق امکان‌پذیر می‌شود. تنها کافی است فضای مناسب برای سرمایه‌گذاری‌ها ایجاد شود.

حال با توجه به این گفتار نوین درخصوص دیدگاه‌های جدید در کلان اقتصاد دنیا، می‌توان نقطه قرارگیری و به اصطلاح لوکیشن ایجاد مناطق آزاد جدید را یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌ها در شکل‌گیری و کمک به توسعه تجاری و اقتصادی برشمرد؛ مناطق آزاد جدید که شامل اینچه‌برون، اردبیل، بانه و مریوان، قصرشیرین، مهران، بوشهر، جاسک و سیستان می‌شوند، از این منظر ظرفیت‌های بالقوه بالایی در ایجاد بستر تجاری مناسب با توجه به کشورهای همسایه خود دارند. با نگاهی کارشناسانه‌تر می‌توان به این مهم هم رسید که شکل‌گیری مناطق آزاد جدید در کشور با توجه به وجود مناطق آزاد فعلی یک حلقه ارتباط قوی در دور کشور ایجاد می‌کند و ما می‌توانیم با ایجاد کمربند تجاری در دورتا دور کشور و اتصال مناطق آزاد فعلی با مناطق آزاد جدید، ظرفیتی عظیم در حوزه توسعه اقتصادی، محلی، صنعتی، تجاری و نیز تضمین امنیت مرزهای کشور به واسطه ایجاد اشتغال برای مردمان مرزنشین بومی و جلوگیری از کوچ آنها به مراکز کشور برنامه‌ریزی داشته باشیم. بی‌تردید ایجاد مناطق آزاد در کشور در کنار توسعه اقتصاد کلان باعث ایجاد امنیت در مرزهای کشور نیز به دلیل توسعه محلی می‌گردد.

در این گزارش نگاهی کلی به طرح توجیهی هر یک از مناطق آزاد جدید و ظرفیت‌های این مناطق در کشور داشته‌ایم.

 

منطقه آزاد بانه‌ ـ‌ مریوان

تبدیل استان کردستان به منطقه آزاد تجاری-صنعتی با توجه به شرایط، موقعیت و امکانات موجود ازجمله همجواری با کشور عراق، برخورداری از ۲۲۷کیلومتر مرز مشترک، وجود بازارچه مرزی سیرانبند بانه، سیف سقز و مرز رسمی و بین‌المللی باشماق که درسطح ملی فعالیت دارند (سطح مبادلات خارجی در بعضی سال‌ها بالای ۵میلیارد دلار بوده است)، همچنین مشارکت بخش خصوصی از طریق تشکیل ۳اتحادیه صادراتی، ۱۴تعاونی مرزی‌نشین، ۶اتاق مشترک بازرگانی سنندج-سلیمانیه و حضور سایر اشخاص حقیقی و حقوقی که از سنوات گذشته و تحت نظارت سازمان‌های ذیربط فعالیت خود را شروع نموده‌اند، می‌تواند متضمن بهره‌مندی از امکانات زیربنایی و روبنایی با استفاده از پتانسیل‌ها و امکانات نهفته استان باشد.

لذا استان کردستان با توجه به منابع سرشار آبی، معدنی و طبیعی قابل ملاحظه، شرایط لازم جهت تبدیل شدن به منطقه آزاد تجاری-‌صنعتی را دارد که با برشمردن پاره‌ای از این پتانسیل‌ها به قرار ذیل می‌توان بر این ادعا تاکید نمود.

 متوسط بارندگی سالانه استان ۵۰۰میلی‌متر و دو برابر متوسط بارندگی کشور است.

 تعداد ۱۱سد در حال بهره‌برداری با ظرفیت مخزن ۲.۲۶میلیارد مترمکعب، ۷سد در حال اجرا با ظرفیت ۸۰۰میلیون مترمکعب و ۱۳سد در دست مطالعه است.

 جمعیت روبه رشد استان بخصوص سنین فعال جوابگوی نیاز نیروی انسانی منطقه است. از طرفی منطقه آزاد و فعالیت‌های اقتصادی فعال شونده در آن، موجب تثبیت جمعیت شده و از مهاجرت جمعیت فعال استان جلوگیری می‌نماید.

 استان از پتانسیل‌های قابل توجهی در زمینه تولیدات، محصولات کشاورزی و دامی برخوردار است از اینرو، با توجه به معادن غنی، حجم تولیدات کشاورزی و دامی، صنایع اولیه، صنایع تبدیلی در منطقه مهیا می‌گردد.

 وجود پتانسیل‌های شبکه ارتباطی زمینی و هوایی استان و فرودگاهی که قابلیت گسترش ظرفیت دارد.

 تا‌سیسات زیربنایی و روبنایی موجود و یا در دست احداث استان، نیازهای اولیه عملیات منطقه را پاسخگو می‌باشند.

 استان با دارا بودن پتانسیل‌های مناسب و با ارزش طبیعی و تاریخی، امکان توسعه فعالیت صنعت توریسم را در منطقه ویژه گردشگری در محدوده دریاچه زریوار فراهم می‌آورد.

 موقعیت مناسب و استراتژیک استان کردستان نسبت به استان‌های همجوار و نزدیکی به پایتخت و مرزهای غربی کشور، بهترین مزیت را جهت تشکیل یک مرکز تجاری بزرگ به همراه مراکز بورس کالاها و تولیدات مختلف در منطقه آزاد می‌تواند ایجاد نماید. 

با توجه به پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های اشاره شده و با در نظر گرفتن شرایط و امکانات مناسب جهت تعیین مناطق آزاد، دلایل و ضوابط تعیین محورهای مریوان و بانه در استان کردستان به عنوان مکان مناسب و ایده‌آل جهت ایجاد و تاسیس منطقه آزاد به صورت ذیل ارائه می‌گردد‌:

افزایش ظرفیت‌های سیاسی منطقه در جهت تحقق توسعه پایدار، دسترسی با واسطه به بنادر دریایی، دسترسی به مسیرهای عمده ارتباطی منطقه‌ای، داخلی، بین‌المللی، دسترسی به بازارهای منطقه‌ای ازجمله عراق، ترکیه و سوریه، دسترسی مطمئن به خدمات و امکانات زیربنایی، دسترسی به نیروی کار ارزان، ساختار و توان اقتصادی مناسب، برخورداری از شرایط آب و هوایی مناسب، دوری از پایگاه‌های نظامی عمده، دسترسی به نوار مرزی و همجواری با مرزهای بین‌المللی، امکان دسترسی به اراضی مناسب برای ایجاد منطقه آزاد، دسترسی به گاز طبیعی و برق ارزان در منطقه آزاد مریوان، دسترسی به انواع تاسیسات، تسهیلات و خدمات اجتماعی، سامان‌دهی نظام سنتی مبادله موجود و قانونمند کردن مبادلات و منظم کردن روابط اقتصادی رایج، کنترل ترددهای غیرمجاز و جلوگیری از مبادله کالاهای غیرمجاز و غیربهداشتی، ایجاد اشتغال و جلوگیری از مهاجرت و تخلیه روستاهای مرزی، رفع نیازمندی‌های ساکنان مناطق مرزی و غیرمرزی، تقویت واحدهای تولیدی استان‌های مرزی و غیرمرزی، کاهش قاچاق و وصول درآمدهای دولتی، ایجاد بازارهای جدید برای محصولات واحدهای تولیدی ایران، امکان رقابت با کالاهای ساخت سایر کشورها در سه بازار هدف ترکیه، عراق و سوریه.

 

منطقه آزاد اینچه‌برون

منطقه اینچه‌برون واقع در بخش شمالی استان گلستان، با توجه به مزیت‌های نسبی، بهترین منطقه برای بدل شدن به منطقه آزاد تجاری-‌صنعتی در شمال شرقی کشور است. این منطقه با واقع شدن در گلوگاه کریدور بین‌المللی ریلی و جاده‌ای شمال-‌جنوب، قرار گرفتن در نقطه مرزی با ترکمنستان و ناحیه ساحلی دریای خزر و بهره‌گیری از دو نوع بندر خشک و تر، داشتن وسعت کافی و قابلیت توسعه در سال‌های آتی، دارا بودن اراضی شور و کم بازده بلامعارض ارزان قیمت، نزدیکی با کشور ترکمنستان و قزاقستان با دارا بودن معادن غنی نفت و گاز و سنگ‌های معدنی و مازاد غلات، برخورداری از زیرساخت‌های آب، برق، گاز، جاده‌های ارتباطی، تسهیلات مخابراتی، اعتدال آب و هوایی در راستای کاهش هزینه‌های اقامتی، سرمایه‌گذاری و خدماتی، امکان ترانزیت و واردات غلات از کشورهای قزاقستان و روسیه در راستای تامین امنیت غذایی کشور و صرفه‌جویی منابع آب داخلی، توسعه ترانزیت و حمل ریلی ارزان، دسترسی آسان به مراکز اداری، پشتیبانی، اقامتی، رفاهی، پولی، درمانی، گردشگری و فرودگاهی، داشتن نیروی کار ساده و ماهر، برخورداری از جاذبه‌های گردشگری (جزیره آشوراده) و جاذبه‌های جنگلی-‌دریایی، همجواری با سه بازار مصرفی بزرگ (در شمال منطقه کشورهای‌CIS، در جنوب منطقه کشورهای حاشیه خلیج فارس و ظرفیت دسترسی به کشورهای همجوار مانند عراق، ترکیه، پاکستان، افغانستان) و برخورداری از کوتاه‌ترین مسیر ارتباطی با این کشورها، یکی از مناطق مناسب ایجاد منطقه آزاد تجاری-‌صنعتی بشمار می‌رود.

یکی دیگر از مزیت‌های منطقه آزاد اینچه‌برون، نقطه اتصال کریدور شرق خزر یا خط راه‌آهن ایران، ترکمنستان و قراقستان است؛ ایجاد این کریدور با توجه به قرارگیری ایران در کریدورهای ترانزیتی شرق-‌غرب و شمال-جنوب جهان، ایجاد این کریدور نه تنها نقش زیادی در افزایش تجارت بین‌المللی، منطقه‌ای و ترانزیت کالا و مسافر بین ایران و کشورهای مستقل همسود‌CIS خواهد داشت، بلکه بنا بر این پنج کشور آسیای مرکزی در مرکز سرزمین وسیع اورآسیا واقع شده‌اند و فاقد راه‌های دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد بوده و جزء معدود کشورهای محدود در خشکی هستند، بدیهی است که در پهنه اورآسیا، ترانزیت چندین میلیون تن کالا از قلمرو یک کشور، منافع اقتصادی و سیاسی قابل توجهی برای آن کشور خاص به دنبال دارد، لذا هر یک از کشورهای جدید واقع در مسیر ترانزیت سعی در افزایش سهم خود در انتقال کالاهای مورد مبادله آسیای مرکزی خواهند داشت و متقابلا کشورهای آسیای مرکزی نیز حق انتخاب فزاینده‌ای برای ترانزیت کالاهای مورد مبادله خود می‌یابند، با این شرایط امکان ترانزیت حدود ۲۰۰میلیون تن کالا در سال از طریق ایران وجود دارد که نکته مهم این است که دقیقا همین میزان کالا در سال میان آسیا و اروپا جابه‌جا می‌شود، اما سهم ایران از این میزان ترانزیت کالا تنها ۵.۵درصد از ظرفیت‌های موجود است و این یعنی از دست دادن نزدیک به ۹۵درصد درآمد ترانزیتی ممکن در کشور که از طریق ایجاد شبکه ریلی شرق دریای خرز، کشورهای آسیای مرکزی و روسیه می‌توانند از کوتاه‌ترین مسیر به خلیج فارس و آب‌های آزاد متصل شوند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های کلان منطقه آزاد اینچه‌برون می‌توان به قرار گرفتن در مسیر کریدور بین‌المللی شمال-‌جنوب و ارتباط زمینی-دریایی و ریلی با بنادر کشورهای‌CIS (ترکمنستان و قزاقستان) و خلیج فارس و اتصال با کشورهای جنوب و شرق آسیا، همجواری با بازار پرمصرف و مناسب کشورهای‌CIS، دسترسی آسان به نیروی کار متخصص، نزدیکی به بزرگترین ذخایر نفت و گاز دریایی خزر، بهره‌برداری از راه‌آهن ایران، ترکمنستان و قزاقستان که ظرفیت حمل بار از کشورهای‌CIS به میزان ۱۲میلیون تن در سال را دارا است و همچنین فراهم بودن زمینه برای تامین برخورداری از زیربناهای مهم ازجمله راه‌های ترانزیتی و ارتباطی، آب، برق، گاز، مخابرات و شبکه‌های فیبر نوری در منطقه.

 

منطقه آزاد مهران

استان ایلام و به‌ویژه شهر مهران به‌واسطه داشتن موقعیت استراتژیک بین‌المللی، طول مرز ۴۲۵کیلومتری با کشور عراق، نزدیکی به عتبات عالیات، ضریب امنیت بسیار بالا، نزدیک‌ترین منفذ برای ترانزیت به کشورهای عربی منطقه، پتانسیل‌های بالای تجاری و تردد مسافری، ذخایر بالای نفت و گاز در منطقه و همچنین زیرساخت‌های مناسب موجود و در دست احداث به‌ویژه منطقه ویژه اقتصادی مهران، فرودگاه، آب و… می‌تواند به عنوان یک بندر خشکی، نقش اساسی در توسعه اقتصادی استان و کشور جمهوری اسلامی ایران داشته باشد.

با توجه به فرصت‌های بسیار بالای توسعه‌ای و سرمایه‌گذاری استان ایلام، ایجاد منطقه آزاد تجاری در این استان با هدف جلوگیری از مهاجرت، افزایش جمعیت و جذب سرمایه و افزایش تقاضای کالاها و خدمات، نقش اساسی در شکوفایی اقتصاد استان و اقتصاد ملی بازی خواهد کرد.

مرز بین‌المللی مهران در فاصله ۳کیلومتری شهر زرباطیه، ۸کیلومتری شهر بدره و ۷۰کیلو متری شهر کوت مرکز استان واسط عراق واقع گردیده است. نزدیکی به شهر بغداد، پایتخت سیاسی و اقتصادی کشور عراق و همچنین عتبات عالیات به نسبت سایر مرزها، ازجمله مزیت‌های فوق‌العاده مرز مهران به شمار می‌آید.

بازار عراق یک سفره گسترده تجاری و روبه افزایش است که به میدانی برای رقابت اقتصادهای بزرگ آمریکایی، اروپایی و آسیایی تبدیل شده است. اگر چه که موازنه تجاری ایران همواره مثبت و حجم تجارت با این کشور هم در حال افزایش بوده است، لکن با تنوع‌بخشی به رویه‌های تجاری و تسهیل تجارت با این کشور به دلیل ویژگی‌های متعددی مشترک بین ایران و عراق، با برنامه‌ریزی دقیق‌تر و به‌ویژه شکل‌گیری مناطق آزاد و تسهیل رویه‏ها، امکان بهره جستن بیش از پیش ایران در بازار عراق وجود دارد.

مهم‌ترین اهداف ایجاد منطقه آزاد مهران عبارت است از: عمران و آبادانی منطقه مرزی به منظور افزایش رفاه نسبی مردم استان و کاهش مهاجرت از مناطق مرزی، رشد و توسعه اقتصادی استان به منظور کاهش برخی از عدم تعادل‌های منطقه‌ای، جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، پیوند با اقتصاد جهانی از طریق کشور عراق و منطقه‌ای، انتقال دانش، تکنولوژی و فن‌آوری، توسعه صادرات با تولید و صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی، ایجاد اشتغال مولد، ایجاد امنیت پایدار در این منطقه مرزی، حداکثر استفاده از امکانات و ظرفیت‌های موجود از قبیل: منطقه ویژه اقتصادی مهران، بازارچه و پایانه مرزی، مرز رسمی مهران، همپوشانی و همجواری با منطقه آزاد در استان واسط کشور عراق که در مقابل شهرستان مهران واقع شده است، جذب و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید.

 

منطقه آزاد بوشهر

بررسی موقعیت‌های جغرافیایی مناطق آزاد در کشورهای گوناگون، نشان می‌دهد که اغلب این مناطق در حاشیه و نوار مرزی این کشورها به‌وجود آمده‌اند. بی‌تردید عامل تعیین‌کننده در این مکان‌گزینی، کاهش هزینه‌های حمل و نقل، سهولت کنترل گمرکی، تسهیل در رفت و آمد به این مناطق برای خارجیان بوده و امکان دسترسی به چند کشور از یک مکان خاص و یا دسترسی به بیش از یک مرز (دریایی، زمینی یا هوایی) از مزیت بالاتری برخوردار خواهد بود. منطقه آزاد بوشهر از منظر مکان‌یابی دارای همه شرایط استراتژیک در خصوص بدل شدن به یک منطقه آزاد را با توجه به دسترسی به خلیج فارس دارا است.

از مهم‌ترین مزایای این منطقه می‌توان به دسترسی به راه‌های آبی بین‌المللی و نوار مرزی، دسترسی به مسیرهای عمده ارتباطی منطقه‌ای و داخلی و بین‌المللی و همچنین وجود فرودگاه و راه‌آهن در منطقه، دسترسی به بازارهای کشورهای همسایه در حوزه خلیج فارس به خصوص قطر و بحرین درخصوص توسعه صادرات، وجود آب و برق و تاسیسات مخابراتی و امکان فراهم کردن این تاسیستات برای سرمایه‌گذاران در منطقه، وجود نیروی کار متخصص و بومی در منطقه، دسترسی به منابع انرژی ارزان به خصوص گاز در منطقه، نزدیکی و دسترسی آسان و ارزان به منابع معدنی موردنیاز صنایع صادراتی، وجود سابقه تجارت بین‌المللی در منطقه، دسترسی به پسکرانه قابل توسعه در منطقه و دوری از پایگاه‌های نظامی عمده، جزء ظرفیت‌های منطقه آزاد بوشهر به حساب می‌آید.

یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های منطقه آزاد بوشهر به جز تولید نفت و گاز، صنایع تبدیلی بخش کشاورزی، صنایع پایین دستی پتروشیمی، صنایع معدنی و توریسم، صنایع مونتاژ اولیه و صنایع بسته‌بندی کالاهای فله را می‌توان به عنوان پتانسیل‌های عمده اقتصادی منطقه مانند، فرآوری خرما، صیفی‌جات و آبزیان را نیز نام برد که در توسعه جوامع محلی و اشتغال‌زایی نقش بسیار بزرگی در منطقه خواهد داشت.

 

منطقه آزاد سیستان

استان سیستان و بلوچستان به عنوان پهناورترین استان در ناحیه جنوب شرقی کشور واقع شده است. این استان ۱۲۱۰کیلومتر مرز خاکی با دو کشور پاکستان و افغانستان و ۳۷۰کیلومتر مرز آبی در کرانه‌های شمالی دریای عمان دارد و از شمال به استان خراسان جنوبی، از جنوب به دریای عمان، از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان و از غرب به استان‌های هرمزگان و کرمان محدود شده است.

منطقه آزاد سیستان در شرق کشور نقش بسیار پررنگی در ایجاد کمربند مناطق آزاد در کشور را ایفا می‌کند؛ اهمیت ایجاد منطقه سیستان عبارت است از: توسعه محور شرق و جایگاه آن در سند چشم‌انداز افق‌۱۴۰۴ کشور و همچنین نقش پررنگ این منطقه در پایداری امنیت منطقه، اهمیت توسعه بخش تجارت و ترانزیت با کشورهای همسایه شرقی کشور، جلوگیری از موج مهاجرت از منطقه به واسطه توسعه منطقه‌ای، وجود بزرگترین پایانه مرزی شرق کشور در منطقه و فعالیت تجاری مرز میلک، وجود فرودگاه زابل در تبدیل شدن این فرودگاه به فرودگاه بین‌المللی در جهت توسعه اقتصادی منطقه، طرح ایجاد بزرگراه ترانزیت زابل-‌زاهدان و اتصال مرز میلک به بندر چابهار در جهت توسعه ترانزیتی منطقه حائز اهمیت است.

ازجمله مهم‌ترین اهداف مترتب بر طرح توسعه محور شرق، می‌توان به افزایش نقش و سهم کشور در ترانزیت کالا و حمل و نقل بین‌المللی، تقویت پیوندهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی با کشورهای همجوار شرق و شمال شرقی، ارتقاء سطح متوسط درآمد و شاخص‌های توسعه در نواحی شرق کشور، کاهش فعالیت‌های غیررسمی اقتصادی و جلوگیری از قاچاق کالا و مواد مخدر، افزایش سهم چابهار در بازرگانی داخلی و خارجی و ترانزیت کالا، اشاره نمود.

محور شرق نسبت به سایر محورهای داخلی و خارجی، دارای چندین مزیت نسبی است که مناسب‌تر بودن این محور برای ارتباط نیمه غربی افغانستان، ترکمنستان و تا حدودی ازبکستان و نیمه غربی قزاقستان (از طریق ترکمنستان) با آب‌های آزاد جهان، وضعیت نسبتا مناسب شبکه بزرگراهی ایران، تسهیلات رفاهی و خدمات پشتیبانی موجود در محور، وجود امنیت نسبی در طول مسیر و… ازجمله آنها است.

یکی از مهم‌ترین خروجی‌های محور شرق در استان سیستان و بلوچستان مرز خروجی میلک بوده که فعالیت رسمی تجارت با کشور افغانستان و ترانزیت کالاهای تجار افغانی و آسیای مرکزی از مسیر ایران و افغانستان را به مقصد افغاستان با آسیای مرکزی را دارا است.

 

منطقه آزاد جاسک

ایجاد منطقه آزاد جاسک با رویکرد استفاده از ظرفیت‌های سواحل مکران و نیز رویکرد توسعه صنایع دریامحور در سواحل دریای عمان در جنوب کشور در توسعه اقتصاد کلان کشور بسیار مهم و تاثیرگذار است.

از مهم‌ترین برنامه‌های منطقه آزاد جاسک با رویکرد توسعه اجتماعی عبارتند از: ارتقای معیشت بومیان هم‌راستا با توسعه صنعتی منطقه، حفظ و کمک به توسعه کسب و کارهای سنتی بومیان در حوزه های تجارت، شیلات، کشاورزی و…، خلق مشاغل جدید در سطح منطقه در حوزه‌های گردشگری، خدمات، حمل و نقل، انبار داری و…، ایجاد ۲۵هزار فرصت شغلی در دوران ساخت و توسعه صنایع با اولویت بکارگیری حداکثری بومیان منطقه، توسعه منابع انسانی بومی از طریق آموزش مهارت‌های تخصصی در حوزه‌های صنایع، افزایش جمعیت بومی شهرستان بین ۱۰۰ تا ۵۰۰هزار نفر در دوران بهره‌برداری صنایع، ایجاد جاذبه‌های محیطی و رونق کسب و کار جهت افزایش جمعیت مهاجرین شهرستان، توسعه صنایع دریامحور ماموریت اصلی منطقه آزاد جاسک، احداث بندر مادر جهت صادرات حامل‌های انرژی و فرآورده‌های حاصل از مجتمع پالایشگاهی و پتروشیمیایی و همچنین فولاد و آلومینیوم تولیدی در منطقه آزاد جاسک، احداث پالایشگاه، احداث مجتمع پتروشیمی، احداث کارخانجات فولاد و آلومینیوم و سایر صنایع انرژی‌بر، احداث شهرک‌های صنعتی و توسعه صنعت گردشگری در سطح منطقه است.

 

منطقه آزاد قصرشیرین

در منطقه قصرشیرین به دلیل وجود مرز پرویزخان که پرحجم‌ترین مرکز کشور با عراق است، موقعیت مکانی قصرشیرین به دلیل دسترسی به مرکز و مناطق شمالی کشور عراق موقعیت بسیار استراتژیکی برای کشور ما در خصوص افزایش تجارت با کشور عراق و ایجاد زنجیره اتصال مناطق آزاد غربی کشور بسیار حائز اهمیت است.

قصرشیرین به دلیل نخل‌های بلند و همچنین محصولات متنوع کشاورزی همیشه موردتوجه بوده ‌است.

شهر قصرشیرین در ۱۶۶کیلومتری غرب شهر کرمانشاه واقع شده ‌است. این شهر بین طول جغرافیایی ۴۵درجه و ۳۵دقیقه شرقی و عرض ۳۴درجه و ۳۱دقیقه شمالی قرار دارد که ارتفاع آن از سطح دریا ۳۳۳متر می‌باشد. منطقه جنوب قصرشیرین آب و هوای بیابانی گرم و خفیف، مرکز آن آب و هوای خشک و نیمه معتدل و شمال و شرق آن آب و هوای نیمه خشک سرد دارد. قسمت‌های مرتفع نیز دارای آب و هوای نیمه مرطوب سرد هستند. میانگین سردترین ماه سال بین ۲.۵ تا ۵درجه سانتیگراد و میزان بارندگی بین ۳۵۰ تا ۴۵۰میلی‌متر در نوسان است.

اقتصاد قصرشیرین بیشتر به کشاورزی وابسته است. با این حال در اطراف شهر منابع نفتی نیز وجود دارد که به میزان کمی استخراج می‌شوند.

شهرستان قصرشیرین با ۲۷هزار نفر جمعیت، ۱۸۶کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد.

این شهرستان با ۲مرز رسمی خسروی و پرویزخان و بازارچه سومار، محور نیمی از صادرات ۲میلیارد دلاری ایران به همسایه غربی است که انتظار می‌رود این رقم با ایجاد منطقه آزاد قصرشیرین جهش قابل توجهی داشته باشد.

کرمانشاه نزدیکترین و بهترین مسیر ایران به عراق است و در کمتر از ۲.۵ساعت به حدود ۱۸میلیون نفر از جمعیت آن دسترسی دارد.

البته روشن است که اگر زیرساخت‌های صادراتی تکمیل و امکان تولید و شکوفایی ظرفیت‌های متعدد کشاورزی، ‌معدنی، دارویی و صنعتی استان ۲میلیون نفری کرمانشاه ایجاد گردد، زمینه یک جهش بلند اقتصادی فراهم می‌شود.

مهم‌ترین اهداف ایجاد منطقه آزاد قصرشیرین عبارت است از: عمران و آبادانی منطقه مرزی به منظور افزایش رفاه نسبی مردم استان و کاهش مهاجرت از مناطق مرزی‌، رشد و توسعه اقتصادی استان به منظور کاهش برخی از عدم تعادله‌ای منطقه‌ای، جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، پیوند با اقتصاد جهانی از طریق کشور عراق، افزایش ظرفیت‌های سیاسی منطقه در جهت تحقق توسعه پایدار، دسترسی با واسطه به بنادر دریایی، دسترسی به مسیرهای عمده ارتباطی منطقه‌ای، داخلی، بین‌المللی، دسترسی به بازارهای منطقه‌ای ازجمله عراق و ترکیه، دسترسی مطمئن به خدمات و امکانات زیربنایی، دسترسی به نیروی کار ارزان، ساختار و توان اقتصادی مناسب، برخورداری از شرایط آب و هوایی مناسب، دوری از پایگاه‌های نظامی عمده، دسترسی به نوار مرزی و همجواری با مرزهای بین‌المللی، امکان دسترسی به اراضی مناسب برای ایجاد منطقه آزاد از جمله مزیت‌های استان کرمانشاه و منطقه قصرشیرین است.

 

منطقه آزاد اردبیل

ارتباط کشور ما با کشور آذربایجان از طریق منطقه آزاد ارس، از منطقه بیله‌سوار در شمال استان اردبیل صورت می‌گیرد، زیرا منطقه مناقشه‌انگیز بین مرز آذربایجان و ارمنستان قرار دارد و تنها راه عبور کالا توسط منطقه آزاد ارس به آذربایجان از منطقه بیله‌سوار است، از این رو در شمال استان اردبیل در سه محدوده متصل به هم منطقه آزاد درنظر گرفته شده است که شامل پارس‌آباد که کشت و صنعت مغان را بخشی در بر می‌گیرد که می‌توانیم با ایجاد ظرفیت منطقه آزاد اردبیل با جذب سرمایه‌گذار داخلی و خارجی احیا کشت و صنعت مغان را کنیم و با توجه به نیازی که کشور روسیه و کشورهای بالادست به محصولات گلخانه‌ای و کشاورزی ایران دارند توان از این ظرفیت بهره لازم را برای اقتصاد کشور برد.

وجود گمرک بیله‌سوار در منطقه آزاد اردبیل و همچنین بخشی از شهرستان گرمی که نزدیک است به شاهراه بین آستارا و باکو قرار گرفته است که این سه نقطه به هم متصل هستند و منطقه آزاد اردبیل را شکل می‌دهند.

استان اردبیل به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود یکی از مناطق مستعد در زمینه ایجاد منطقه آزاد تجاری-‌صنعتی می‌باشد و مردم و مسئولان این استان، به آن به عنوان یکی از راهکارهای توسعه منطقه چشم دوخته‌اند.

داشتن ۳۸۰کیلومتر مرز خشکی با جمهوری آذربایجان، برخورداری از گمرک بین‌المللی بیله‌سوار مغان، قابلیت‌های غنی کشاورزی و گردشگری ازجمله ظرفیت‌هایی است که استان اردبیل برای ایجاد مناطق آزاد تجاری-صنعتی از آن برخودار است.

توجه نظام و دولت به منطقه ازجمله اختصاص یک میلیارد دلار برای مهار آب‌های مرزی و تبدیل حدود ۸۳هزار هکتار از اراضی دیم منطقه به آبی شرایط ویژه‌ای در افزایش تولید کشاورزی و نیز ایجاد صنایع زنجیره‌ای ایجاد خواهد کرد و بی‌شک یکی از زمینه‌های شکل‌گیری این مهم می‌تواند ایجاد منطقه آزاد تجاری-‌صنعتی در شمال استان اردبیل باشد، چراکه برای تحقق برنامه‌های توسعه‌ای نیاز به سرمایه و نیز بازارهای جدید است و منطقه آزاد از جمله مهم‌ترین ابزارهای عملی‌سازی آن است.

امروز بیش از هر زمان دیگر بستر و زمینه مناسب برای ایجاد منطقه آزاد تجاری-‌صنعتی در استان اردبیل مهیا شده و وجود شرکت کشت و صنعت مغان، وجود اراضی پایاب سد خداآفرین، فرودگاه پارس‌آباد مغان و وجود اراضی حاصلخیز در بیله‌سوار و پارس‌آباد ظرفیت عظیمی است که در کمتر استانی می‌توان این مزیت‌ها را پیدا کرد.

استان اردبیل یکی از استان‌های مستعد در بخش کشاورزی و گردشگری است که ایجاد منطقه آزاد تجاری-‌صنعتی در این استان به دلیل همجواری با کشورهای حوزه قفقاز می‌تواند علاوه بر رونق اشتغال‌زایی، سرمایه‌گذاری‌های کلانی را در بخش‌های مختلف اقتصادی به دنبال داشته باشد.

گزارش: حسین مرادی – روزنامه نگار و کارشناس مناطق آزاد