تبدیل ارس به قلب تپنده نظام اقتصاد دانش‌بنیان شمالغرب ایران

به گزارش اخبار آزاد مناطق، در این بخش از پرونده ویژه که به نوعی آخرین بخش آن محسوب می‌شود، نظر دو تن از مسئولین سازمان منطقه آزاد ارس، رئیس هیات مدیره و ‌‎مدیرعامل و معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری این سازمان را جویا شده‌ایم و در قالب دو مصاحبه در مورد دیدگاه آنان نسبت به اقتصاد دانش‌بنیان و اقدامات انجام یافته در این منطقه برای ایجاد اقتصاد دانش‌بنیان و گذر از نظام اقتصادی سنتی صحبت خواهیم کرد.

بخش اول مصاحبه با مهندس نریمان رئیس هیات مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد ارس است؛ کسی که در مدت حضورش در این منطقه توانسته است بخش‌های استراتژیک، درون‌زا و برونگرای این منطقه را به خوبی در راستای تامین منافع ملی و تحکیم پیوستگی اقتصاد کشور به اقتصاد کشورهای همجوار فعال نماید.

? جناب آقای مهندس نریمان ضمن تشکر از توجه ویژه شما به بحث‌های استراتژیک در توسعه مطلوب منطقه آزاد ارس متناسب با روندهای بروز جهانی، خواهشمندیم در ارتباط با تعریف‌تان از مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان بفرمایید؟

کمیته اقتصادی مجمع همکاری اقتصادی آسیا-اقیانوس آرام، اقتصاد دانش‌بنیان را اقتصادی می‌داند که در آن تولید، توزیع و کاربرد دانش عامل و محرک اصلی رشد اقتصادی و تولید ثروت و اشتغال در همه صنایع است. اما به نظر بنده، اقتصادی دانش محور بوده و بر پایه تولید ثروت از علم است که اقتصاد را از خام فروشی نجات می‌دهد و عامل محرک رشد اقتصادی و تولید ثروت و اشتغال می‌باشد.

? شما به عنوان مدیرعامل یکی از صنعتی‌ترین مناطق آزاد ایران و پیشرو در تعاملات منطقه‌ای، بفرمایید مناطق آزاد چه جایگاهی در ساختار اقتصاد دانش‌بنیان در کشور می‌توانند داشته باشند؟

اقتصاد مبتنی بر فناوری به یکی از پیشروترین و پویا‌ترین بخش‌های اقتصاد بین‌المللی تبدیل شده و گردش مالی بسیار بزرگی در جهان دارد. توسعه این بخش اقتصادی به شکلی سریع و گسترده پیش می‌رود که در آینده‌ای بسیار نزدیک شاهد حذف بسیاری از بخش‌های تجارت سنتی از سطح بین‌المللی خواهیم بود. با وجود این، اقتصاد فناور به دلیل تفاوت‌های ساختاری خود، با اقتصاد سنتی برای بسیاری از فعالان اقتصادی گنگ و حتی ناشناخته است. از طرف دیگر «بنگاه‌های فناور» به عنوان توسعه‌‌دهندگان فناوری، از مجموعه فرهیختگان دانشگاهی و تکنسین‌های صنعتی تشکیل شده‌اند که به دلیل فضای علمی مرجع خود، در تکمیل فرآیندهای تجاری‌سازی فناوری چندان موفق نمی‌باشند. بدین شکل است که یکی از مهم‌ترین حلقه‌های مفقوده میان بازار فناوری و بنگاه‌های فناور مشخص می‌شود. از این «حلقه مفقوده» به عنوان «درگاه فناوری» یا «درگاه اختراع» یاد می‌شود. در حال حاضر در بسیاری از کشورها این مکانیسم به فعالیت پرداخته و نتایج درخشانی را با خود به همراه آورده است که از این میان می‌توان به مالزی، چین و ایالات متحده اشاره نمود. همچنین اخبار موثق حاکی از آن است که عربستان سعودی در حال راه‌اندازی ۵واحد از همین مراکز با همکاری شرکت گوگل می‌باشد‌. با امعان نظر به حجم قابل توجه تولید علم در ایران از یکسو و فقدان چنین مراکزی از سوی دیگر به نظر می‌رسد که ما در حال عقب ماندن از این رقابت هستیم و نیاز است هرچه سریع‌تر ساختاری مشابه را با توجه به ظرفیت‌های ملی و ساختارهای حقوقی داخلی ایجاد بنماییم. به نظر من این ساختار در اقتصاد ما می‌توانند مناطق آزاد باشند، چراکه هم توسعه فناوری، توسعه صادرات و تحکیم روابط منطقه‌ای کشور از مهم‌ترین اهداف مناطق آزاد است و هم به جهت مدیریت یکپارچه و چابک این مناطق و اختیاراتی که مدیران این مجموعه‌ها دارند، به راحتی می‌توانند بسترساز ایجاد درگاه صادراتی فناورانه باشند. لذا باید زیرساخت‌های مربوط به صادرات محصولات فناورانه و دانش‌بنیان در مناطق آزاد به طور کامل و جدی ایجاد شود.

? بر این اساس آیا منطقه ازاد ارس می‌تواند بر مبنای ظرفیت، امکانات و توانمندی‌های ساختاری و جانبی خود در این راه وارد شود؟

مطمئنا؛ چراکه ماموریت منطقه آزاد ارس با چند سال پیش که صرفا فعالیت در حوزه‌های سنتی بود، تفاوت اساسی کرده است. امروز برای ارس ماموریت نوینی تعریف شده و آن هم گسترش شرکت‌ها و محصولات دانش‌بنیان می‌باشند.

? اقدامات و دستاوردهای منطقه آزاد ارس در ارتباط با اقتصاد دانش‌بنیان چه بوده است؟

منطقه آزاد ارس حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور و نخبگان صاحب ایده و فکر را در اولویت کاری خود قرار داده است. در این راستا مرکز رشد فناوری در بازه زمانی کوتاه، با جذب و حمایت از ۱۲شرکت دانش‌بنیان، ۷شرکت استارت‌آپی، ۳۴شرکت فناور نوپا و ۵۷شرکت فناور صنعتی موفق شد به جایگاه نخست مناطق آزاد ایران از حیث حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان دست یابد.

ماموریت این مرکز، ارائه بسته‌های حمایتی و تشویقی متنوع به واحدهای فناور، استارت‌آپی و دانش‌بنیان است تا زمینه رشد و توسعه فعالیت آنها را برای تجاری‌سازی ایده‌ها، بازاریابی و فروش محصولات در فضاهای نمایشگاهی منطقه، داخل و خارج کشور فراهم کند. با تحقق این ماموریت، ضمن ایجاد فرصت‌های شغلی متعدد برای جوانان تحصیلکرده، سهم اقتصاد دانش‌بنیان و نوآورانه از اقتصاد کل منطقه آزاد ارس ارتقاء خواهد یافت و این همان هدفی است که مسئولان محلی و ملی، ازجمله مدیران ارشد منطقه آزاد ارس دنبال می‌کنند.

در خردادماه سال جاری، اولین صندوق پژوهش و فناوری آذربایجان‌ شرقی توسط معاون علمی رئیس‌جمهور افتتاح شد. این صندوق، اولین صندوق پژوهش و فناوری مناطق آزاد کشور و البته اولین صندوق آذربایجان ‌شرقی است که با توانمندی‌های این منطقه آزاد انجام  شده است. تامین دفتر کار، ارائه تسهیلات مالی، حمایت در جهت جذب سرمایه‌گذار برای طرح‌های خلاق و نوآور و اجرای طرح سرباز فناور نظام وظیفه در مرکز رشد ازجمله مشوق‌هایی است که برای شرکت‌های  استارت‌آپی در نظر گرفته شده است؛ همچنین واحدهای فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان نیز می‌توانند از خدمات و مشوق‌هایی مانند ارائه تخفیف در عوارض پروانه ساخت به میزان ۵۰درصد، ارائه تخفیف در هزینه تملک زمین موردنیاز به میزان ۳۰درصد، ارائه تخفیف در هزینه اجاره سالن‌های استیجاری برای ۵سال اول تولید انبوه به میزان ۳۰۰درصد، ارائه تخفیف در عوارض مجوز فعالیت و عوارض عمران شهری به میزان ۱۰۰درصد و تخفیف ۱۰۰درصدی در تامین مکان استقرار شرکت‌ها در برج فناوری و مرکز رشد برخوردار شوند.

در کنار همه این موارد، تسهیلات ارزان‌قیمت بانکی، مشاوره‌های مالی، حقوقی، بازاریابی، صادراتی و علمی، همچنین نظارت اعضای هیات ‌علمی و کارشناسان باتجربه از دیگر حمایت‌هایی است که به شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور مستقر در منطقه آزاد ارس ارائه می‌شود. منطقه آزاد ارس در شرایطی ماراتن «اکوسیستم فناوری» را شروع کرده که در کمتر از ۲سال، از دیگر مناطق آزاد کشور پیش‌تر است؛ در همین حال مطابق هدف‌گذاری اولیه‌ای که داشته‌ایم، ارس تا ۶-۵سال آینده به ‌هاب تولید و صادرات محصولات دانش‌بنیان تبدیل خواهد شد.

معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد ارس:

منطقه آزاد ارس، در مسیر تحقق اقتصاد دانش‌بنیان

? آقای دکتر داداش‌زاده، شما به عنوان معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری سازمان منطقه آزاد ارس که به نوعی از تصمیم‌‌سازان در حوزه تبیین مولفه‌های تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه آزاد ارس هستید، بفرمایید تعریف شما از مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان چیست؟

اگر به تحولات اقتصادی در تاریخ بشری نگاهی گذرا داشته باشیم، متوجه می‌شویم اقتصاد را می‌شود در سه دوره مختلف تعریف کرد:

– اقتصاد پیشاصنعتی یا همان اقتصاد کشاورزی فئودالی که عمده‌ترین کارکرد آن استفاده از منابع طبیعی برای ساماندهی به نیازهای طبیعی و غذایی بشر و به نوعی تولید و تجارت محصولات کشاورزی بود.

– اقتصاد صنعتی که بعد از تحولات اجتماعی و فرهنگی رنسانس در جهان غرب شکل گرفت و مبتنی بر تکنولوژی و تولید افزار‌های جدید به صورت کارخانه‌ای و انبوه برای پاسخگویی به نیازهای جدید بشر بود که در قرن بیستم به اقتصاد صنعتی با ورود فناوری‌های ارتباطی منجر شد.

– اقتصاد پساصنعتی یا همان دانش‌بنیان که از اواسط قرن بیستم اندیشمندان در تلاش برای تعریف کلیات آن بودند؛ اما در قرن بیست و یکم مطمئنا شاهد شکل‌گیری کامل آن خواهیم بود. یک تعریف ساده از اقتصاد دانش‌بنیان، بهره‌مندی از دانش برای تولید کالا و خدمات است؛ اما تعریف‌های استاندارد مقوله بهره‌وری را به این تعریف ساده اضافه می‌کنند و می‌گویند اقتصاد دانش‌بنیان یعنی بهره‌وری حداکثری در تولید کالا و خدمات با محوریت دانش و علم. تجربه بشری هم می‌گوید مطمئن‌ترین و بهترین راهکارها برای نیازهای انسان در سایه علم و عقل حاصل می‌شود. اما به صورت کلی اگر بخواهیم جوهره اقتصاد دانش‌بنیان را عنوان کنیم یعنی: تبدیل کردن منابع انسانی به سرمایه انسانی در قالب فرآیند بهم پیوسته تولید علم، دانش و تربیت نیروی انسانی ماهر با هدف ایجاد بهره‌وری حداکثری در تولید کالاو خدمات.

? به عقیده شما در ایران امروز تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در چه مرحله‌ای است؟

هر کشوری مدلی برای توسعه و پیشرفت خود انتخاب می‌کند که متناسب با ظرفیت‌های و محدودیت‌های خودش باشد. مقوله اقتصاد دانش‌بنیان به عنوان یک راه میانبر برای تحقق امر توسعه در ایران، در اسناد بالادستی نظام مقدس جمهوری اسلامی ازجمله در برنامه‌های توسعه چهارم تا ششم، سند توسعه ۲۰ساله ابلاغی مقام معظم رهبری، راهبرد اقتصاد مقاومتی و برنامه گام دوم انقلاب تعریف شده است. در سخن رهبر انقلاب نیز بارها در دیدار با نخبگان علمی و اجرایی کشور تاکیدات مکرری هم بر لزوم پیگیری حمایت از طرح‌ها و ابتکارات دانش‌بنیان را شاهد هستیم. همچنین در حوزه ساختار‌سازی نیز در ایران تلاش‌های ارزشمندی صورت گرفته و با هدایت شورای عالی انقلاب فرهنگی، نهاد‌های موثری همچون معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت علوم، وزارت بهداشت، وزرات اقتصاد و دارایی و وزارت صنعت، معدن و تجارت در بحث حمایت از شکل‌گیری هسته‌های فناورانه در اقتصاد کشور وارد شده‌اند که پارک‌های علمی و فناوری در صف اول اجرایی قرار دارد.

امروز هم بعد از سیاست‌گذاری‌های کلان و ساختارسازی‌های انجام یافته شاهد پیشرفت تحسین برانگیز کشور در برخی از زمینه‌ها مثل هسته‌ای، نانو فناوری، بیوشیمی، هوافضا و پزشکی هستیم که نشان‌دهنده جدیت مدیریت عالی کشور در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در تامین نیازهای استراتژیک کشور می‌باشد.

اما در سطح سیاست سفلی ما نیازمند فرهنگ‌سازی، تعریف اولویت‌های صنعتی و اقتصادی، تعیین اهداف برون مرزی و اهمیت دادن بیشتر به علم و سرمایه انسانی هستیم. متاسفانه امروز اقتصاد کشور دارای دوگانگی است؛ یعنی یک بخش از اقتصاد کشور که بخش بزرگ و تاثیرگذاری هم است، همچنان به صورت کاملا سنتی و غیرعلمی عمل می‌کند و در برخی از بخش‌ها اما شاهد پیشرفت طرح و برنامه‌های فناورانه و دانش پایه برای تولید کالا و خدمات هستیم. ولی اگر بخواهیم این سیستم به صورت یکپارچه و همگن عمل کند، باید هیچ فاصله و شکافی بین دانشگاه و صنعت نداشته باشیم. البته دانشگاه‌های ما هم باید به سمت ارتقای خود به سطح دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم بروند و از آن طرف نیز بنگاه‌های اقتصادی ما نیز به نقش اثرگذار علم و فناوری در اقتصاد امروزی باور داشته و اعتماد نمایند و از مقاومت در برابر بهره‌مندی از دانش و نیروی انسانی ماهر و مراکز تحقیق و توسعه دست بردارند؛ چراکه در جامعه متحول امروز دستیابی به روش‌های جدید و روزآمد تولید کالا و خدمات نوین آن هم در حداقل زمان و برای پاسخگویی برای نیازهای به شدت متغیر جامعه مصرف‌کنندگان فقط از مسیر تحقق اقتصاد دانش‌بنیان امکان‌پذیر است.

به علاوه امروزه در برخی گزارش‌های معتبر جهانی عنوان می‌شود که گنجینه دانش بشری در این اواخر در هر ۵سال یکبار به‌روز می‌گردد، یعنی سرعت رشد علم نسبت به قرون گذشته خیلی افزایش یافته است و ما باید انتظار داشته باشیم با ادامه روند‌های فعلی و متصاعدی شدن تحولات در عرصه‌های گوناگون حیات انسانی، این بازه زمانی روز آمدن شدن دانش بشر به چند ماه حتی تقلیل پیدا کند و در این شرایط است که ما چاره‌ای جز انتخاب اقتصاد دانش پایه برای همراهی با سرعت و روند تحولات جامعه بشری نخواهیم داشت و مطمئنا این بهترین و به صرفه‌ترین راه است و باید بستر این تغییر را از دانشگاه‌ها و بنگاه‌های اقتصادی‌مان به سرعت شروع کنیم.

? از دیدگاه شما مناطق آزاد در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در سطح ملی دارای چه نقشی هستند؟

مناطق آزاد به صورت بالقوه ماموریت‌شان الگوسازی است. در این مناطق ما مدیریت یکپارچه‌ای داریم و در نظام اداری مدیریت یکپارچه عامل تاثیر‌گذاری در تسریع امور و تحولات است و به همین جهت در قانون چگونگی اداره مناطق آزاد و احکام برنامه‌های توسعه‌ای و ماده‌۶۵ به آن اشاره شده است. مناطق آزاد با تکیه بر این مدیریت یکپارچه و چابک می‌توانند بسترساز اقتصاد دانش‌بنیان به صورت منطقه‌ای و یا کشوری باشند. همچنین با عنایت به قوانین حاکم بر حوزه‌های مراکز علمی-آموزشی درباره تاسیس پردیس‌های دانشگاهی در مناطق آزاد و حضور دانشگاه‌های معتبر خارجی در این مناطق با هدف ارائه الگوهای جدید در تربیت نیروی انسانی ماهر و تولید دانش می‌توانیم بگوییم دو مولفه اصلی شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان یعنی تولید دانش و تربیت نیروی انسانی ماهر به سهولت بیشتری در مناطق آزاد قابلیت تحقق دارند. همچنین مناطق آزاد ایران بر‌اساس تفاهم‌نامه دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و سازمان فنی و حرفه‌ای و جهاد دانشگاهی می‌توانند دوره‌های پیشرفته مهارت آموزی و ارتقای مهارت برگزار نمایند و گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای اعطا کنند که این موضوع نیز در راستای تولید سرمایه انسانی می‌باشد.

? منطقه آزاد ارس در مسیر تحقق اقتصاد دانش‌بنیان تاکنون چه اقداماتی داشته و نتایج آن چیست؟

ارس به عنوان یکی از دستگاه‌های متولی الگوسازی در میان مناطق آزاد، یکی از پیشگامان ایجاد ساختارهای لازم جهت تحقق منویات مقام معظم رهبری و دولت محترم در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان می‌باشد. در این حوزه اقدامات ارس به شرح ذیل است:

– بعد از اثبات خلاء‌های قانونی در قانون پنجم توسعه درخصوص فعالیت پردیس‌های دانشگاهی در مناطق آزاد و خوشبختانه با عنایت به ظرفیت‌های موجود در ارس برای فعالیت پردیس دانشگاه‌های مادر داخلی و دانشگاه‌های معتبر خارجی، شاهد حضور فعال پردیس دانشگاهی دانشگاه تهران و دانشگاه تبریز با رویکرد جدید و همسو با دانشگاه‌های نسل سه و چهار از یک و نیم سال گذشته هستیم و هر دو دانشگاه با به کارگیری مدیریت‌های فعال و توانمند، در راستای پیاده‌سازی بسترهای لازم برای تولید علم و تربیت نیروی انسانی ماهر می‌کوشند. حتی در این دانشگاه‌ها رشته‌های تحصیلی براساس نیازها و ظرفیت‌های منطقه آزاد ارس و مناطق همجوار داخلی و خارجی تعریف شده و دانشجو پذیرفته می‌شود. در کنار پردیس دانشگاهای مادر داخلی، ما با سه دانشگاه معتبر خارجی هم مذاکرات برای حضور در ارس داشته‌ایم و آنها نیز اظهار تمایل و آمادگی نموده‌اند و حتی برای اخذ مجوز نیز از وزارت علوم اقدام های اولیه و درخواست‌های اولیه را صورت داده‌ایم.

– راه‌اندازی مرکز رشد با همکاری پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی در راستای حمایت از ایده‌های نو و بسترسازی فعالیت و حضور شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در منطقه آزاد ارس و نقش آفرینی آنها در عرصه اقتصادی منطقه با تدوین دستورالعمل حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور که تمام مشوق‌های ارائه شده مکمل مشوق‌های استان باشند.

– حرکت به سمت ایجاد زیست‌بوم دانش‌بنیان با راه‌اندازی اولین صندوق پژوهش و فناوری در شمالغرب ایران و استان آذربایجان شرقی .

– بسترسازی برای ایجاد هاب صادراتی محصولات دانش‌بنیان و فناور در منطقه در سایت پژوهش و فناوری به مساحت ۵۰هکتار.

– رایزنی با دانشگاه‌های طراز اول کشور جهت حضور در منطقه به صورت ایجاد پردیس و یا ایجاد دفتر ارتباط با صنعت. خوشبختانه در این راستا تیم پژوهش و فناوری دانشگاه امیر‌کبیر که متشکل از اساتید طراز اول این دانشگاه بودند و تیم پارک علم و فناوری دانشگاه تهران تاکنون به صورت دوره‌ای از مراکز صنعتی-تولیدی ارس بازدید کرده و نسبت به ثبت نیازهای تکنولوژیک، سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و مواد اولیه آنها اقدام نموده‌اند.

به عنوان مثال چند واحد تولیدی ارس که به دلیل تحریم‌ها دچار مشکل کمبود قطعات و یا مواد اولیه شده بودند، از همکاری اساتید دانشگاه امیرکبیر بهره‌مند شدند و تیم پارک علم و فناوری دانشگاه تبریز نیز از اوایل سال‌۹۹ طبق برنامه‌ریزی‌های انجام یافته، با به کارگیری اساتید و پژوهشگران بنام این دانشگاه اقدام به برگزاری دوره‌های مشاور خواهند کرد.

– ارائه جلسات مشاوره دوره‌ای مرکز رشد ارس به واحد‌های صنعتی برای تبدیل شدن به واحد‌های دانش‌بنیان.

– منطقه آزاد ارس به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی پایلوت نظام آموزشی جدید مهارت محور، طبق تفاهم‌نامه دبیرخانه و سازمان فنی و حرفه‌ای و جهاد دانشگاهی انتخاب شده و از ابتدای سال‌۱۳۹۹ این برنامه اجرا خواهد شد و خرجی این برنامه هم تربیت نیروی انسانی ماهر و به تبع آن افزایش راندمان بهره‌وری نیروی انسانی و تحقق سرمایه انسانی در این منطقه خواهد بود.

? و سخن آخر.

بحش اقتصاد دانش‌بنیان یک بحث فرابخشی است و برای تحقق آن نیازمند ساختاری چابک و خارج از تعاریف سنتی و پیچیده نظام اجرایی امروز هستیم و همچنین تحقق نظام اقتصاد دانش‌بنیان نیازمند تفاهم، همکاری و همیاری تمامی دستگاه‌های حاکمیتی اعم از قوه مجریه، مقننه و قضائیه و سایر دستگاه‌های مرتبط و موثر می‌باشد. همچنین تحول در عرصه نظام آموزشی و نظام تحقیق و توسعه کشور با همکاری بنگاه‌های اقتصادی ضرورت انکار‌ناپذیر است.